Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Маҳсулотнинг чиқиши
деб, хақиқий олинган маҳсулот миқдорининг 
G
ҳ
дастлабки моддадан маҳсулотни максимал олиш мумкин бўлган 
G
m
миқдорига 
нисбатига айтилади:
Х 

G
ҳ
/G
m
(2.8) 
Кимѐвий реакциялар учун маҳсулотнинг максимал миқдори асосий 
дастлабки модданинг реакция тенгламаси орқали аниқланади. Асосий модда 
сифатида одатда стехиометрик нисбатда кам миқдорда қатнашадиган реакцион 
аралашманинг энг муҳим компонентлари қабул қилинади. Яъни саноат реакцияси 
ҳисобланган 2SO
2
+ O
2

2SO
3
учун асосий реагент олтингугурт икки оксид 
ҳисобланади, шунингдек иккинчи реагент кислород ҳаво таркибига киради ва 
камроқ муҳим хисобланади. Этилен гидратациясида CH
2

CH
2
+ H
2
O ↔ 
CH
3
CH
2
OH этилен асосий реагент ҳисобланади. Сув эса, табиийки, асосий 
реагент ҳисобланмайди. Фазалараро масса алмашиниш жараѐнлари учун 
(адсорбция, десорбция, буғлатиш ва б.) максимал қилиб берувчи фазада бўлган 

---

46 
(масалан, газлар адсорбцияда) ҳамма моддалар миқдори қабул қилинади. 
Кимѐвий реакцияда маҳсулотларнинг бундай чиқиши одатда
айланиш даражаси
дейилади. Масса алмашиниш жараѐнларида бундай чиқиш фазалараро ўтиш 
даражаси дейилади, масалан адсорбция даражаси, десорбция даражаси. Айланиш 
ѐки фазалараро ўтиш даражасини асосий сарфланган модда микдорининг жараѐн 
бошланишидаги 
G
б
умумий миқдорига нисбати орқали ифодалаш мумкин. 
x 

(G
б
– G
ох
)/G
б 
(2.9.) 
бу ерда: 
G
ох
– жараѐннинг охирида қолган дастлабки модда миқдори. (2.9.) 
формула (2.8.) формула каби гомоген реакцияларда исталган дастлабки 
модданинг айланиш даражасини ҳисоблаш учун қўлланилади. Агар (2.8.) 
формулага мувозанат ҳолатида олинган маҳсулот миқдори қўйилса, бундай 
чиқиш мувозанатли чиқиш
х
м
дейилади. Бир фазадан бошқасига тўлиқ кимѐвий 
ўзгариши ѐки моддаларнинг тўлиқ ўтиши мумкин бўлган қайтмас жараѐнлар учун 
х
р
= 1. Бундай чиқиш одатда назарий чиқиш дейилади ва 
х
н
деб белгиланади. 
Қайтар жараѐнлар учун айланишнинг мувозанатли даражасига тўғри келадиган 
мувозанатли чиқиш доим бирдан кичик бўлади (
х
м
< 1), чунки мувозанат 
дастлабки модда маҳсулотга тўлиқ айланмаганда юзага келади. 
Мувозанатли чиқиш 
х
м
махсус қўлланмаларда келтирилган 
К
орқали 
жадваллардан фойдаланиб аниқланади. Жадвалда келтирилган 
К
маҳсулотнинг 
мувозанатли чиқиш формуласидан тажриба йўли билан аниқланган. 
Маҳсулотнинг мувозанатли чиқиши орқали константаларни аниқлаш формуласи 
реакция турига қараб аниқланади. A + B ↔ D турдаги газли реакция учун 
формула келтириб чиқаришни кўрамиз. Бу турда саноатда қатор реакциялар 
кетади. Масалан, азот оксиди ва диоксидининг ассоциацияси, этил спирти, 
фосген, сулфурил хлорид синтези:
NO + NO
2
↔ N
2
O
3
 
CH
2

CH
2
+ H
2
O ↔ CH
3
CH
2
OH 
CO + Cl
2

COCl
2
SO
2
+ Cl
2
↔ SO
2
Cl
2 
Агар газли аралашмада D маҳсулотнинг мувозанатли чиқишини 
х
м
 
орқали, 

---

47 
дастлабки A, B моддаларнинг ва маҳсулот D нинг парциал босимини