H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

27-§.Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari o’rtasidagi munosabatlar. Tilshunoslikda ottenka va variatsiya atamalari bir tushunchani-fonemaning nutqdagi real ko’rinishlarini ifodalaydi. Ulardan biri (ottenka atamasi) S.-Peterburg fonologiya maktabiga, ikkinchisi (variatsiya atamasi) Moskva fonologiya maktabiga ko’proq xosdir. Masalan, "d"ning odam va ozod so’zlaridagi ikki xil ko’rinishi (jarangli "d" va jarangsiz "t") bir fonemaning ikkita ottenkasi (S.-Peterburg) yoki ikkita variatsiyasi (Moskva) hisoblanadi.
Variant atamasi tilshunoslikda ikki xil ma’noda qo’llanmoqda: Moskva maktabi vakillari ishlarida variant bir fonemaning ikki xil pozitsiyadagi ikki xil ko’rinishi emas, balki ikkita fonemaning kuchsiz pozitsiyada mo’’tadillashuvidan (neytralizatsiyalanishidan) yuzaga kelgan bir xil ko’rinishidir: prud va prut (talaffuzda: prut va prut) kabi. Bunda "d" va "t" ning so’z oxirida neytrallashuvi sodir bo’lgan, natijada bu ikki fonema bitta "t" ko’rinishiga ega bo’lgan. Bu ko’rinish variant deb nomlangan, u "d" va "t" fonemalariga aloqador bo’lganligi uchun "d" va "t"larning ikkalasi giperfonema ("fonemalar guruhi") deb nomlanadi.²¹ Bu nazariyaga ko’ra, o’zbek tilidagi savod va savat (talaffuzda savot va savat) so’zlari oxiridagi "d" va"t"lar ham giperfonema, ularning talaffuzdagi neytrallashgan "t" ko’rinishi esa variant hisoblanadi.
Praga tilshunoslik maktabi vakillari ishlarida variant atamasi ko’proq ottenka (bir fonemaning ikki xil ko’rinishi) ma’nosida qo’llaniladi. O’zbek
tilshunosligida ham bu atama ko’proq shu ma’noda ishlatilib kelinmoqda.²²