Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Fe’lning funktsional formalari. Ma’lumki, fe’lning funktsional formalarida, bir tomondan fe’lga xos, ikkinchi tomondan boshqa so’z turkumlariga (ot, sifat, ravish) xos xususiyatlar mujassam bo’ladi
Harakat nomi. Qadimgi turkiy tilda harakat nomi quyidagicha hosil bo’ladi:
Fe’llarga –g’u, -gü, -kü, -qu, -g’u affiksini qo’shish bilan, masalan: Urushg’u, qїlg’u, yog’u, tiləgü, bərgü va boshqalar. Bu forma gapda turli kelishik formasida keladi. SHuning uchun bu formadagi harakat nomi ham gapning turli bo’laklari vazifasida keladi.
Ravishdosh formalari. Ravishdoshlar o’zicha kesim bo’lib kela olmaydigan, tuslanmaydigan, shaxsli fe’llarga qo’shimcha ma’no beruvchi fe’l formasidir.²³ Ravishdoshlar shaxsli fe’l formalari o’rnida qo’llanib, qo’shma fe’llarning etakchi komponenti bo’lib keladi. Ravishdoshlar quyidagicha hosil bo’ladi:
Fe’l o’zagiga –u, -ü affiksini yoki unli bilan tugagan fe’l o’zagiga –yu, -yü affiksini qo’shish bilan, masalan: qazg’anu, їchg’їnu, sїyu urtї va h.
Fe’l negiziga –a, -ə affiksini qo’shish bilan, masalan: acha, tїkї, əgə, yəlvirə, üchə. SHuningdek, shu turdagi ravishdoshning yana –ї, -i bilan yasalgan formasi ham bor. Masalan: olї.
Ravishdoshning yuqoridagi formalarining ba’zilari asta-sekin leksik grammatik jihatidan mustaqillik kasb etib, ko’makchi yoki ravishlarga aylanib qolgan. Jumladan, təgi so’zi aslida tegmoq fe’lining o’zagiga –i affiksining qo’shilishidan hosil bo’lgan ravishdosh bo’lib, keyinchalik ravishdoshlik xususiyatini yo’qotgan va ko’makchi bo’lib qolgan. Masalan: təmir qapїg’qa təgi sülədimiz.
Aslida ravishdosh bo’lgan tükəti so’zi esa ravishga siljigan.
Fe’l o’zagiga –p, -ip, -їp affiksini qo’shish yo’li Bilan, masalan: alїp, arturїp, yapїb, qazg’anїp, okünip, olurїp. Bu formadagi ravishdosh shaxssiz formada bo’ladi va shaxsli fe’l-kesim bilan birga keladi. Masalan: yag’ї bolup…yana ichikmish dushman bo’lib… yana qaram bo’ldi. Kü әsidip, baliqtaqї tїg’їqmїsh, tag’daqї inmїz – xabar eshitib, shahardagilar toqqa chiqdilar, tog’dagilar pastga tushdilar.
Fe’llarga -pan, -pən affiksi qo’shilishi bilan hosil bo’ladi. Turkologik adabiyotlarda uni ravishdoshlarning yuqoridagi formasining rivojlangan formasi deb qaraydilar. Masalan: bir ərig alїpan urdї-Bir kishini olib hujum qildi (BQ).
Fe’l o’zagiga –matї, -məti, -madї, -mətin, -mədin affiksini qo’shish bilan hosil bo’ladi. Mazkur ravishdosh –p, yoki –pan, -pən affiksi bilan yasalgan ravishdoshga nisbatan bo’lishsizlik formasi sifatida ishlatiladi. Tün udїmatї, kündüz olurmatї, qїzїl qanїm tөkti, qara tərim yigürti – Tun uhlamay, kunduz o’tirmay, qizil qonimni to’kdim, qora terimni oqizdim.
Fe’l o’zagiga –yїn, -yin affiksini qo’shish orqali hosil bo’ladi. –yїn, -yin bilan yasaluvchi ravishdoshning inkor formasi va funktsiyasi jihatidan –matї, -məti, matїn, -mətin bilan hosil bo’luvchi ravishdoshga to’g’ri keladi. Bu ravishdoshning bo’lishli formasi uchun qadimgi turkiy tilda bitta misol bor, bu təyin so’zidir. Masalan:
Türk bodün yoq bormazun təyin, bodun bolsun təyin – Turk xalqi yo’q bo’lsin deb, xalq bo’lsin deb… Sabї antag’: өlürün təyin təmish – so’zi shunday: o’tiring deb aytdi.
Fe’l o’zagiga –g’alї, -gəli affiksini qo’shish bilan hosil bo’ladi. –g’alї, -gəli bilan yasalgan ravishdoshning asosiy ma’nosi ish-harakatning bajarilishidan bo’lgan maqsadni ifodalashdir. Od təңri yasar, kishi og’lї qop olgəli tormїsh – Dunyoni tangri yaratadi, odam bolasi esa o’ladigan bo’lib tug’ilgan.