Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Birgalik nisbat. Fe’l o’zak-negizlariga –sh(-s), -ush,-üsh, -їsh, -ish affikslari qo’shilishi bilan fe’lning birgalik darajasi hosil bo’ladi. Undosh bilan tugagan negizga qo’shilganda oldida tor unli, n li lahjada keng unli paydo bo’ladi:
baq- (qara-) – baqїsh- (bir-biriga qarash-)
oqu- (chaqir-) – oqush- (chaqirish-)
Bo’lishsiz forma. Fe’lning bo’lishsiz formasi –ma, -mə qo’shimchasi bilan yasaladi. Buning –ma varianti qalin negizga, ingichka negizga -mə orttiriladi:
Bar- (bor-) – barma – (borma-)
kəl- (kel-) - kəlmə - (kelma)
Fe’l yasalishi.²² Qadimgi turkiy tilda ham xuddi hozirgi o’zbek tilidagi kabi 2 xil usul bilan fe’l yasalgan:
1. Morfologik usul;
2. Sintaktik usul
Morfologik usul bilan fe’l yasalishi. Qadimgi turkiy tilda quyidagi fe’l yasovchi qo’shimchalar bor:
1. –a, -ə qo’shimchasi. Ot va sifatdan fe’l yasaydi:
at (ot) – ata (ata)
tüz (to’g’ri) - tüzə (to’g’rilamoq)
2. –la, -lə qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi:
yay (yoz) – yayla- (yozni o’tkaz)
sü (lashkar) - sülə (lashkar tort-).
3. –lan, -lən qo’shimchasi. Ot va sifatdan fe’l yasaydi:
qan (xon) – qanlan (xonlik bo’l-)
qatїg’ (qattiq) – qatїg’lan (chiniq-)
4. –ad, -əd qo’shimchasi. Bu qo’shimchadagi d o’rnida Tish ora z bo’lishi ham mumkin. Otdan fe’l yasaydi:
qul (qul) – qulad- (qulga aylan-)
kung (cho’ri) - kungəd (cho’riga aylan-)
5. –(ї) –q, -(i) k qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi:
tash (tashqari) – tashїq- (tashqari chiq-)
tag’ (tog’) – tag’їq- (toqqa chiq-)
ich (ichkari) – ichik (ichkari kir-)
6. –sїra, -sirə qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi va «-sizlan» ma’nosida ishlatiladi:
qag’an (xoqon) – qag’ansїra (xoqonsiz bo’l-)
əl (davlat) - əlsirə (davlatsizlan-)
7. –sa, -sə qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi.
ət (go’sht) - ətsə (go’shtsiradi)
ach (och-) – achsa (ochmoqchi bo’ldi)
YUqoridagi barcha fe’l yasovchi qo’shimchalarning tarkibida a, ї unlilari bo’lgan varianti qalin negizga: tarkibida ə, i unlilari bo’lgan varianti ingichka negizga qo’shiladi.