Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Fe’l ko’makchilar. Fe’l ko’makchilarning qadimgi turkiy tilda qo’llanish doirasi ot va ravish ko’makchilarga nisbatan chegaralangan. Ayniqsa, fe’lning ravishdosh formasida bo’lgan so’zlar ko’makchi funktsiyalarida ko’proq qo’llangan. Bunday ko’makchi fe’llarga asha, kөrə, өtrü kabilarni ko’rsatish mumkin.
Asha ko’makchisi o’rin-joy ma’nolarida qo’llangan: Ilgərü Qadїrqan yїshїg’ asha (Kt).
Kөrə ko’makchisi. Bu ish-harakat protsessining qaergacha bo’lganligini ifodalaydi: Өgüdügə kөrə qїdї. SHadїn kөrə (Kt).
BOG’LOVCHILAR
Qadimgi turkiy tilda bog’lovchilar deyarli qo’llanmagan. Biriktiruvchi bog’lovchi vazifasida qo’llangan teng bog’lovchilardan yəmə so’zi bog’lovchi vazifasida qo’llanishidan tashqari, ravish va ko’makchi funktsiyalarida ham bemalol ishlatilgan. Masalan: Әl yəmə əl boltї, bodun yəmə bodun boltї. Tun yəmə udusqїm kəlməs ərti.
Qadimgi turkiy matnlarda qo’shma gaplar o’zaro fe’l shakllaridan –p (-ip, -їp, -up, -üp), -pan, -pәn; -duq, -dük, - tuq, -tük (-in uchun) va shart mayli –sar/sәr kabi grammatik vositalar yordamida bog’langan. G’.Abdurahmonovning ta’kidlashicha, qo’shma gaplar - «hali teng va tobe bog’lovchilar bo’lmagan yoki juda kam bo’lgan davrlarga oid bo’lgan O’rxun-Enisey yozuvlari va XI asr yodnomalarida murakkab fikr sodda gaplarni yonma-yon keltirish hamda ma’lum intonatsiya va boshqa vositalar orqali ifodalangan». Ushbu fikrning tasdig’ini To’nyuquq bitiktoshidan keltirilgan misolda ko’rishimiz mumkin. Masalan: (28) sü əңəgin achdїmїz, qanї süsi tərilmish, süngüshdümüz, sanchdїmїz, qanїn өlürtimiz, qag’anqa Qїrqїz bodunї ichikdi, yükünti, yantїmїz. Kөgmən yїshїg’ əbiru kəltimiz. Ya’ni:
SHuningdek, G’. Abdurahmonov yozadi «XI asrdan keyingi yozma yodgorliklarda bu tipdagi bog’lovchisiz qo’shma gaplarning qismlari orasidagi semantik munosabatlarning ifodalanishi konkret vositalar…, jumladan, aning uchun leksik elementi yordamida bog’lana boshlaydi. Tāvus malāikә ter erdilar, anїң üchün Jabrāilniң qanatї kөrklük erdi. Ko’rinadiki, hozirgi o’zbek tilidagi shuning uchun bog’lovchisi bajargan vazifani aning uchun leksik elementi bajargan. Turkiy qolipdagi ergash gaplarning ayrim turlarida predikativlik to’la aks etgan.
Agar VI-XI asrlarda yaratilgan yozma obidalarda yəmə qo’llanilgan bo’lsa, XI-XIV asrlarda yaratilgan yozma obidalar tilida esa yuqoridagilar bilan bir qatorda ham, ya, yə, inizu, yaqa, əgər, kim, chun, qї, ki, naң, tub, qalї kabilar ishlatilgan.