Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Hozirgi zamon fe’li. –ur, -ür, -ar, -ər, -yur, -yür, -їr, -ir kabi affikslar va shaxs-son affikslarini qo’shish orqali hosil bo’ladi:

Birlik		Ko’plik
1 shaxs	Barurman	Barurmїz
2 shaxs	Barursan	Barursїz
3 shaxs	barur	Barur

Bu fe’l formasi ish-harakatning davom etishini, qanday vaqtda sodir bo’layotganini ifodalaydi: saqїnurman, məngləyürmən.

Kelasi zamon fe’li. Qadimgi turkiy tilda kelasi zamon fe’lini hosil qilish uchun fe’l o’zagiga –g’u, gü -qu, -kü, -dachї, -dəchi, -tachї, -təchi affikslari va shaxs-son affikslari qo’shiladi. Barg’usї, barg’umїz, barg’uңїz.


Fe’l nisbatlari. Ma’lumki, fe’l nisbatlari ish-harakatning bajaruvchiga bo’lgan munosabatini bildiradi. Bu munosabat fe’l o’zagiga maxsus affikslar qo’shilishi orqali ifodalanadi. Fe’l nisbatlari aniq nisbat, o’zlik nisbat, majhul nisbat, orttirma nisbat va birgalik nisbatlarga bo’linadi. ²¹
Aniq nisbat. Aniq nisbat maxsus affiksga ega emas. Harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajarilganligi yoki bajarilmaganligini ko’rsatadi. Masalan: Kөgmən yїshїg’ ash.
O’zlik nisbat va majhul nisbat.–l, -n, -q(-k) o’zlik va majhul nisbat formalari yasaydi. Undosh bilan tugagan negizlarga qo’shilganda oldida bir tor unli paydo bo’ladi va uning sifati o’zakning qalin-ingichkaligi va oxirgi bo’g’indagi unlining lablangan-lablanmaganliga bog’liq:
adїr- (ayir-) – adrїl- (ayril-)
tər- (ter-) - təril- (teril-)
kər- (ko’r-) - kөrül- (namoyon bo’l-)
al- (ol-) – alїn- (Olin-)
өt- (tila-) - өtün- (tilak bildir-)
bas-(bos-) – basїq (bosil-)
bol- (bo’l-) – boluq (bo’lin-)
-n qo’shimchasi sub’ekt harakatni haqiqatda bajarmasdan, bajarayotgandek qilib ko’rsatganda ham ishlatiladi.


Orttirma nisbat. Fe’l o’zak negizlariga –t,-ut, -üt, -їt, -it, -r, Ur, -ür, -їr, -ir, -tur, tür, -dїr, -dir, dur, -dür, -gur, gür kabi affikslarning qo’shilishi bilan hosil bo’ladi. Qadimgi turkiy tilda quyidagi orttirma nisbat qo’shimchalari bor:
1. –z qo’shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida bir tor unli paydo bo’ladi:
tut- (tut-) – tutuz- (tutqiz-)
tuy- (sez-) – tuyuz- (sezdir-)
2. –r qo’shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida asosan tor, ba’zan keng unli paydo bo’ladi:
yash- (yashirin-) – yashur- (yashir-)
өl- (o’l-) - өlür- (o’ldir-)
kət- (ket-) - kətər (ketkiz-)
3. –t qo’shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida bir tor unli paydo bo’ladi:
oqї- (o’qi-) – oqїt- (o’qit-)
küchə- (zo’rla-) - küchət- (zo’rlat-)
səv- (sev-) - səvit (sevdir-)
4. –tür, -tur, dur, -dür qo’shimchasi:
aq- (oq-) – aqtur- (oqiz-)
bin- (min-) – bintur- (mindir)
yə- (e-) - yədür- (edir-)
5. –qur, -kür, -g’ur, -gür qo’shimchasi:
az- (adash-) – azg’ur- (adashtir-)
tir- (yasha-) – tirgür- (yashat-)