Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Sintaktik usul bilan fe’l yasalishi. Sintaktik usul bilan qo’shma (juft va takroriy) fe’llar hosil bo’ladi. Qo’shma fe’llarning o’ziga xos xususiyatlari shundaki, ularning etakchi komponenti sifatida ot, sifat va otlashgan so’zlar qatnashadi.
Qadimgi turkiy tilda qo’shma fe’llar ko’proq ərmish, ərinch, ərsər formasi orqali hosil bo’ladi.
Әrmish formanti sifatdosh formalari bilan birikib, qo’shma fe’l hosil qiladi. Jumladan, bu formant -ur, -ür sifatdoshi bilan birikib, tugallanmagan o’tgan zamon fe’lini yuzaga keltiradi. Masalan: їraq bodunug’ ancha yag’їtur әrmish. Yiroqdagi xalqni shunday qilib yaqinlashtirar ekan.
Xuddi shunday ma’no ərmish formantining -mїsh, -mish sifatdoshi bilan birikishidan ham hosil bo’ladi. Masalan: adїg’lї, toquzlї, uzə, sunushmїsh, ərmish - Ayiq bilan to’ng’iz dovon ustida uchrashgan ekan.
Әrinch formanti aslida ər-in-ch shaklida morfemalarga bo’linuvchi әrmoq so’zining o’zlik darajasidagi formasidan yasalgan. Chunki shu yo’l bilan yasalgan va kishining his-tuyg’usini, psixologik ahvolini anglatuvchi sevinch, qo’rqinch, quvonch, ishonch, sog’inch, o’kinch kabi bir necha otlar borki, bular ham tuzilishi jihatdan shu so’zga o’xshaydi. Ammo әrinch so’zi hozirgi turkiy tilning birortasida uchramaydi. YOdgorliklarda ham bu so’z qadimgi so’z yasash usulining qoldig’i sifatida ko’zga tashlanadi. Ammo ərinch so’zidagi «ch» elementi qanaqa affiks ekanligi hozircha aniq emas. Әrinch so’zi qo’shma fe’l sostavida yoki ot-kesimda bog’lama sifatida kelib, ichki his-tuyg’u bilan bog’liq bo’lgan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Ichikdük üchün Teңri ol təmish ərinch – Chekinganing uchun Tangri «o’l» degan shekilli.
-sar, -sər fe’l o’zagiga qo’shilganda, shart ma’nosidan tashqarida ish –harakatni bajarishga bo’lgan intilish, istak ma’nolarini ifodalash uchun ham xizmat qiladi. SHuning uchun ham -ərsər formanti bilan kelganda qo’shma fe’llar ish-harakatining shartini, istagini, zaruriyatini bildiruvchi modal forma sifatida ishlatiladi. Masalan: Їraq ərsər yablaq ag’ї berur, yag’їq ərsər ədgü ag’ї berur – Yiroq bo’lsa, yomon ipak beradi, yaqin bo’lsa yaxshi ipak beradi.
Qadimgi turkiy tilda birinchi komponenti –a, -ə, -yu, -yü, -un, -ün, -upan, -üpən kabi ravishdosh formalariga ko’makchi fe’llarning qo’shilishidan ham qo’shma fe’llar hosil bo’ladi. Masalan: Türə kəldi, kələ bashladї, Urup yїhlayur.