|
8.3.Мещнат
жамоаларининг
социал
характери
ва
асосий
функциялари.
Мехнат жамоалари ижтимоий хаётнинг ноёб ходисасидир, улар
хозирги жамиятнинг хаётида мухим роль Ўйнайди. Шу муносабат билан беш
жихатни таъкидлаб Ўтамиз.
79
Биринчидан, мехнат жамоалари барча асосий моддий ва маънавий
бойликларни яратувчилардир.
Иккинчидан, иш билан банд ащолининг барча асосий категориялари-
барча миллатларга мансуб ишчилар, дещқонлар, зиёлилар, хизматчилар
мехнат жамоаларида жамланган.
Учинчидан, мехнат жамоалари-умуминсоний ва синфий, шунингдек
бизнинг шароитдаги миллий жихатлар диалектикасининг, уларнинг
демократик негизидаги Ўзаро щамкорлигининг, гарчи ягона бЎлмасада,
тимсолидир.
ТЎртинчидан,
мехнат
жамоалари
жамиятимиз
социал
структурасининг алощида “қават”ини ташкил этувчи социал субъектлар
бЎлиб, буржуа давлатларида, уларнинг социаллаштириш сари бЎлган барча
харакатларига қарамай, бунга Ўхшаш “қават” умуман мавжуд эмас. Ана шу
“қават” субъектлари Ўзаро мехнат тақсимоти щамда бошқа алоқаларнинг
яхлит системаси билан бирлаштирилган. Мехнат жамоаларининг Ўз
аъзолари-жонли кишилар билан аълоқалари щам жуда катта ащамиятга эга,
зеро уларнинг қизиқишлари ва хатти-харакатлари ана шу коллективларнинг
Ўз
фаолиятига
қараганда
хилма-хилроқ,
бойроқдир,
чунки
у
“Ўртачалаштирилган” сифатида майдонга чиқади.
Мехнат жамоси ишлаб-чиқариш корхонаси, муассаса ва хоказолар
базасида фаолият кЎрсатувчи социал гурущдир.
Бешинчидан, бозор муносабатларига Ўтиш муаммоси сабабли,
мещнат жамоаларининг ащамияти хақидаги масала алощида актуаллик касб
этмоқда.
СЎл-Ўнг йЎналиши, биз алла қачон кЎраётганимиздек, хусусий
тадбиркорлик негизларини щукмрон негизларига айлантиришга, яъни
синфни-тадбиркорлар
синфини
шакиллантиришга,
иқтисодиётда
мулкчиликнинг турли хил шакилларини кЎришга интилмоқда.
Ўнг-сЎл йЎналиш иқтисодиётнинг бозорга дащлсиз шакллари устун
туришини кЎзлайди, тадбиркорликка иккинчи даражали Ўрин ажратади,
мещнат жамоаларининг ролини бЎрттиради, лекин бу билан бирга улар куч-
харакатларининг самарадорлигини кескин оширишга қодир бЎлган
механизимларни ол\а сурмайди.
Агар
биз
мещнат
жамоаларини
ривожланишининг
асосий
харакатлантирувчи кучи деб эътироф этсак, собиқ тоталитар тузум учун ана
шундай механизимларни шакиллантиришдан мущимроқ юмуш бЎлмайди.
Ана шу муаммога тЎхташдан олдин шуни эслатиш керакки, жамиятда
щар доим ол\а қараб харакат қилиш учун щам, бир жойда депсиниб туруш
учун щам манба бЎлиши мумкин бЎладиган бир талай зиддиятлар
мавжутдур.
Депсинишда
зиддиятлар
кЎпинча
айниқса
жамият
ривожланишииниг тенг даврларида иллатли доира шаклида майдонга чиқади.
Жуда мураккаб муаммоларни охиригача хал этиш учун технологик
тЎнтаришни амалга ошириш талаб қилинади, лекин бунинг учун иқтисодий
мақбул шароитлар зарур. Ёки: қишлоққа саноат томонидан ёрдам
80
кЎрсатмасдан
туриб
озиқ-овқат
муамосинингмавжудлиги
туфайли
мушкуллашади ва хоказо.
Мещнат жамоаларининг харакатларини уюштириш орқали бутун
жамиятимиз учун фойдали бЎлган бир қатор мақсад ва вазифаларни рЎёбга
чиқариш зарур:
1. Мещнат жамоаларининг куч \айрати энг йирик техни-иқтисодий,
социал, сиёсий, маданий муаммоларни щал этишга йЎналтирилади.
ХЎжалик юритиш шакилларини танлашда жамоаларнинг мустақиллиги,
мещнатдаги интизом, уюшқоқлик, масъулиятлик, жон куярлик билан
тадбиркорликни бирлаштириш таъминланади. Шу жумладан Ўз-Ўзини
самарали бошқариш негизида тадбирор-рахбарлар билан ишяилар мещнат
жамоалари Ўртасида яқиндан Ўзаро щамкорлик Ўрнатилишига эришилади.
2. “Самараси, конструктив иш йЎлида плюрализм” ишори остида
мещнат жамоаларининг интеграциялаш потециали кЎпайтирилади.
3. Минтақавий дастурларни ишлаб чиқиш ва бажаришда мещнат
жамоаларининг куч харакатлари бирлаштирилади.
4. Гурущий худбинлик, миллатчилик ва бошқа салбий тенденцияларга
қарши турилади.
Мещнат сощасида ижтимоий бирликнинг асосий кЎриниши мещнат
жамоаси хисобланади. Мещнат жамоаларидаги мещнаткашларнинг Ўзаро
муносабатлари, мещнат жараёнидаги ижтимоий жараёнлар ва мещнат
муносабатлари шулар жумласидандир. Мещнат муносабатлари мещнат
жараёнидаги иштирокчилар Ўртасида юзага келиб, истеъмол кийматини
яратиш ва мещнат кооперацияси, щамда мещнат тақсимоти асосида содир
булади. Мещнатнинг щуқуқий муносабатлари мещнат жамоаси касаба
уюшмаларининг корхона, ташкилот маъмурияти, хусусий тадбиркорлар
билан буладиган Ўзаро щуқуқий алокаларини щам Ўз ичига олади.
Мещнат унумдорлиги, мащсулот сифати, мещнатни мущофаза қилиш
мещнат ва давлат интизоми, ишчи ва хизматчиларга ижтимоий-маиший
хизмат кЎрсатишнинг такомиллаштириш билан бо\лиқ таклифлар олдин
мещнат жамоаси кенгаши билан бо\лиқ таклифлар, мещнат жамоаси кенгаши
билан касаба уюшмаси комитетининг бирлашган кенгашида корхона
маъмурияти иштирокида мухоқама қилинада. Шундан сЎнг тушган
қЎшимчлар ва таклифлар билан қайта кЎриб чиқилган жамоа шартнамаси
корхона мещнат жамоасининг умумий йи\илишига мухокама ва қабул қилиш
учун тавсия этилади.
Жамоа шартномаси таркибий қисмлари ва мазмунини мещнат
жамоаси, корхона маъмурияти ва касаба уюшмаси комитети мустақил
равишда белгилайди.
Жамоа шартномаси Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан
белгиланадиган халқ хужалиги тармоқларининг мустақил балансга эга
бЎлган ва юридик шахс хисобланадиган корхона ва ташкилотларда
тЎзилади.
Мещнат социологиясида узаро алоқадорлик тушунчаси қЎлланилиб, у
икки асосий муносабатни Ўз ичига олади. Булар Ўзаро хамкорлик ва
81
рақобатдир. Ўзаро хамкорликда турлича ижтимоий қизиқишлар, манфаатлар
Ўзаро мос тушади. Рақобатда эса, аксинча, Ўзаро манфаатлар зид келади. Бу
тенденцияларни Ўрганиш айниқса, хозирда республикамизда хусусий
мулкчилик шаклланаетганлиги ижтимоий-иқтисодий муносабатларни таркиб
топиши жараёнида мущим ащамият касб этади.
1996 йил 1 апрелда амалга киритилган Ўзбекистон Республикасининг
Мещнат кодекси бозор муносабатларига асосланган янги ижтимоий-
иқтисодий тузумни таркиб топишида мущим Ўрин тутади. Кодексда мещнат
муносабатларини янги шароитда тартибга солишга қаратилган конун
қоидалар 294 моддани ташкил қилади. Бу қонун-қоидалар мещнат
бозорининг самарали амал қилишига хизмат қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
