Гулистон давлат университети

8.2. Мещнатнинг социал шакллари ва шарт - шароитлари. 
 
Умумий мещнат Ўзида мураккаб тузилишини тасаввур этади. Бунинг 
натижасида у тЎла фанлар қаторида Ўрганиш мавзуси бЎлиб щисобланади. 
Мещнат социологиясида тащлил қилишнинг бир неча йЎналишлари 
ажратилади: бизнес, ишлаб чиқариш ва щоказоларни бошқаришнинг 
тузилиши ва иерархиясини Ўрганувчи ташкилотлар социологияси; у ёки бу 
фаолиятнинг афзалликларини Ўрганувчи касблар социологияси, қиммат 
бощо ориентациялар, касбга лаёқатлилик ва бошқалар; мещнат фаолияти 
ижтимоий жараён сифатида; мещнат унумдорлигини оширувчи ижтимоий 
омиллар; технологик ва ижтимоий шароитларнинг мещнат муносабатларига 
таъсири ва щоказо. 
Ижтимоий-иқтисодий нуқтаи назаридан мещнат инсонларнинг табиатга 
тЎ\ридан-тЎ\ри таъсири жараёнида иборат бЎлиб, унинг натижасида 
истеъмол бащоси, моддий ва маънавий манфаат пайдо бЎлади. Маркс ва 
Энгельсларнинг фикрича, бу “шундай жараёнки, унда инсон Ўз хусусий 
фаолияти билан табиат ва Ўзи Ўртасидаги модда алмашувини воситалайди, 
бошқаради ва назрат қилади”. Ушбу муаллифларнинг асраларида яна бир 
фикрни келтиришимиз керак, яъни мещнат бутун инсон щаётида биринчи ва 
асосий шарт-шароитдир, чунончи шу даражадаки, биз айтишимиз керак; 
мещнат инсонни Ўзини яратади. Мещнат биз томондан кишилик жамияти 
щаёт фаолият асосий шакли, турмушнинг мущим шарти сифатида кЎриб 
чиқилади. Мещнат тарихан жамиятни табиатдан, инсонни бЎлса щайвонот 
оламидан ажралишига сабаб бЎлди ва имкон ту\дирди. 
Мещнат жараёни Ўз ичиги уч лащзани киритади; 1) инсоннинг фойдали 
фаолияти ёки мещнатнинг Ўзи; 2) мещнат мавзуси, яъни бу фаолиятнинг 
нимага йЎналтирилганлиги; 3) ишлаб чиқариш қуроллари, булар билан 
инсон ушбу мавзуга таъсир кЎрсатади. 
Инсониятнинг турли ривожланиш босқичларида мещнат давр ижтимоий 
муносабтларнинг ривожланиш кЎрсаткичлари щисобланган турли шаклларда 
кЎринади. 
Щозирги пайтда биз доимо эшитиб турадиган иккита Ўхшаш 
тушунчаларни тақсимлашимиз зарурдир: якка тартибдаги мещнат ва якка 
тартибдаги мещнат фаолияти. Биринчи тоифа шахсий иш жоини, яъни Ўз 
субъекти, мажбурият ва функциялар доирасига эга бЎлган мещнат зонасини 
билдиради - бу мещнатнинг технологик тақсимоти таркибий қисмидир. Якка 
тартибдаги мещнат фаолияти - мещнатнинг иқтисодий тақсимоти таркибий 
қисмидир. Бу гражданларнинг ижтимоий - фойдали фаолияти бЎлиб, у 
алощида бир шахс ва унинг оила аъзолари шахсий мещнатга асоланган. 
Бундай фаолият асосини шахсий мулкда бЎлган мещнат воситаси, уй-жой 
биноси ва қурилмалари, ер, ишлаб чиқариш мащсулотлари, транспорт 

---

78 
воситалари ва щоказолар. Якка тартибдаги мещнат фаолияти жамият ичидаги 
мещнатнинг тақсимланиши элементи бЎлиб қатнашади. 
Мещнат мазмуни унинг техник функционал томонларини, мещнатнинг 
мазмундорлиги эса - социал-психологик тузилишини ифодалайди. Агар 
хусусий режа бЎйича тузилган бЎлса, мещнат мазмунли ва ижодий субъект 
сифатида кЎрилади. Бегона щокимликни иродага бЎйсундириш - психологик 
ва ижтимоий йироқлашишга йЎл. Мана шунинг учун ишчилар, ходимлар 
олдига мақсад ва вазифани қЎйиш ва бу мақсадга эришиш йЎлларини 
танлашда, шубщасиз, унинг фаолиятини нозиклик билан назорат қилиш 
билан улар фантазиясига кенг йЎл очиб беришга интилиш мущимдир. 
Ишлаб чиқаришда мещнатни ташкил қилиш, уни бошқаришда, бизнесда, 
щуқуқшунослик идорасида мещнатни ра\батлантириш ва асослаш катта 
ащамият касб этади. Ра\батлантириш - бу тЎ\ри ва қисман шаклда 
ифодаланган мещнатни кучайтиришни моддий ва маънавий мукофатлаш 
тизимидир. Ра\батлантириш - мажбурий мещнатдан ищтиёрийга қадам. 
Мещнат асослари - ихтиёрий мещнатга бошқача, янада кенгроқ қадам, 
мущим инсон эщтиёжларини қондиришга асосланган фаол мещнат 
фаолиятига майллик (кучли шахсларга, фаол бизнесменларга ва бошқаларга 
мансублик мавқеини аниқлаб олиш). Асослар қадриятлар ва йЎл-йЎриқлар 
билан узвий бо\лиқдир. Асослар у ёки бу щолатни, далилни субъектив 
бощолашга мЎлжалланган, улар нисбийдир. Қадриятлар асосида жамият 
томонидан ниманидир шак-шубщасиз нормалар сифатида объектив тан 
олиниши ётади, қадриятлар ащлоқий талаб бЎлиб, улар абсолютдир. 
“Мещнат социологияси” дарслиги муаллифларининг щаққоний 
таъкидлашларича, мещнат мазмундорлигининг асоаий элементлари бЎлиб, 
агар уни мещнат фаолиятининг ижтимоий-психологик тузилиши сифатида 
тушунилса, қуЎидагилар щисобланади: 
мақсад - олдиндан сезиладиган натижаларни тан олинган образи таъсир 
қилишнинг идеал режаси; 
мещнатга муносабат - унинг асосида мещнатнинг онглилигини ва 
мақсадга тегишлиликни Ўзиникидек сезиш, атроф оламни, шахсий режа 
бЎйича қайта ривожлантириш; 
мещнатни ра\батлантирувчи омиллар - мещнат фаоллигига ундовчи 
ташқи омиллар; 
мещнат асослари - мущим бир нарсадек тан олинувчи эщтиёж, ички 
ра\батлантирувчи омиллар; 
қадриятлар ва уларга қараб мЎлжаллаш - мещнат фаолиятининг ахлоқий 
талаби.