Гулистон давлат университети

 
 
10.2. Социал ташкилотлар, уларнинг таркиби ва асосий элементлари. 
Социал институтлар сингари социал тизим амал қилишини 
таъминлайдиган ижтимоий структуранинг асосий “щужайра”ларидан бири 
социал ташкилотлардир. Социал институтлардан фарқли равишда, социал 
ташкилотлар одамларнинг иш жараёнида муайян вазифаларни бажаришдаги 
ихтиёрий ёки мажбурий уюшмаси тушинилади. Ташкилот аъзоси бЎлган 
одамларнинг манфаатлари умумийлиги ташкилотнинг идеал щолига эга, 
ташкилотнинг мақсади унинг барча аъзолари мақсади билан мувофиқ 
келиши 
кЎзда 
тутилади. 
Социал 
ташкилотни 
бошқа 
социал 

---

93 
гурущлашувлардан фарқи - уни ташкил этувчи индивид қатъий равишда 
муайян социал рол ва позицияларни ижро этишларидадир. Жамият социал 
ташкилотларни турли хилдаги иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва \оявий 
мақсадларга эришиш воситаси деб қарайди. Социал ташкилотлар 
индивидларнинг эщтиёж ва манфаатларини маълум бир қатъий меъёрда 
қондирилишига щизмат қилади. Бу меъёр одамнинг мазкур социал 
ташкилотда қабул қилинган социал норма ва қадриятлардан келиб 
чиқадиган ижтимоий мақоми билан белгиланган бЎлади. 
/арб социологиясида социал (ижтимоий) ташкилотларни тадқиқ қилишда, 
уларнинг психологик қонуниятларига кЎпроқ эътибор берилади. Масалан: 
М.П. 
Блау, 
Г. 
Зиммель 
социологик 
назарияларида 
ижтимоий 
ташкилотлардаги субъектнинг щулқи ва мотивини психологик асосда 
тушинтиришга асосланилади.
Америкалик машщур социолог Ж. Хоманснинг ижтимоий ташкилотларни 
тадқиқ қилишдаги социология, психология ва позитив мантиққа асосланиш 
зарурлиги тЎ\рисидаги фикри, щозирги даврда назарий жищатдан 
социологияни ривожлантиришда мущим ащамиятга эгадир. 
Т. Парсонснинг таркибий функционал тащлил социологик мактабида щам 
ижтимоий ташкилотларни Ўрганишда, жамият щаётидаги ижтимоий тартиб, 
“ижтимоий мувозанат”ни сақлашда психологик иқлимни Ўрганишга асосий 
эътибор қаратилади. 
Яна бир Америкалик социолог Д. Белл университет , институтлар ижтимоий 
ташкилотларнинг марказий Ўринларини эгаллайди, деб кЎрсатади. Унинг 
маориф ва фан ижтимоий прогрессни таъминловчи асосий институтлар 
хисобланади, деган фикри щозирда бир қатор ил\ор давлатлар тажрибасида 
исботланди.
Социологиядаги махсус йЎналиш социал ташкилотлар назариясига кЎра 
икки хил: расмий ва норасмий ташкилотлар ажратилади, щар қандай расмий 
ташкилот махсус маъмурий аппаратга эга бЎлади. Бу маъмурий аппаратнинг 
асосий вазифаси - ташкилот мавжудлигини таъминлаш учун унинг аъзолари 
фаолиятини мувофиқлаштиришдир. Бундай ташкилот аъзоларига вазифа 
(функция)ни бажариш нуқтаи назаридан қаралади. Бундай индивид биринчи 
навбатда шахс эмас, балки махсус социал ролни ижро этувчи ташкилотнинг 
бЎлагидир. Ташкилот нечо\лик мураккаб ва катта бЎлса маъмурий аппарат 
щам шу даражада мураккаб вазифаларни бажаради. Щар бир ташкилот 
муайян даражада бюрократлашган бЎлади. Ташкилотнинг бюрократлашув 
даражаси маъмурий муаммоларни щал қилиш учун сарфланадиган кучлар 
билан ташкилот мақсадига эришиш учун сарфланадиган кучлар 
миқдорларининг нисбатига бо\лиқдир. Айрим холларда маъмурий мақсадлар 
ташкилотнинг асл мақсадлрини мутлақо четлаштиришлари щам мумкин. 
Бундай хол ташкилотни жамиятга эмас, балки, Ўз-Ўзига хизмат қилишига 
“бепарволикка” олиб келади.
Социал ташкилотларда қатъий бюрократик тамойилларга асосланган 
ташкилий иерархия (ташкилот аъзоларининг бир-бирларига нисбатан 
босқичма-босқич расман тобеликда бЎлишлари) муносабатлардан ташқари 

---

94 
норасмий муносабатлар щам мавжуддир. Бу муносабатлар қатъий маъмурий 
қоидалар тизими шароитида ташкилот самарадорлигини оширади ва 
қуйидаги ижобий вазифаларни бажаради: иш вазифасига кЎра бЎйсунувчи 
индивидлар ва мансабдор шахслар Ўртасида вужудга келиши мумкин 
бЎлган зиддиятларни юмшатади, ташкилот аъзоларини бирдамлигини 
мустащкамлайди, шахсий қадр-қиммат щиссини сақлаб қолади. 
Социологияда ташкилотни тащлил этишда уч асосий ёндашувни ажратиб 
кЎрсатиш мумкин: рационал, табий ва неорационал ёндашувлар. Рационал 
ёндашув нуқтаи назаридан ташкилот “асбоб” аниқ қЎйилган мақсадларга 
эришиш воситаси деб қаралади. Ташкилот бу щолда бир-бирларини 
алмаштиришлари мумкин бЎлган, лекин бу билан ташкилотнинг 
бутунлигини, яхлитлигини дащл этмайдиган алощида мустақил бЎлаклар 
йи\индиси, мажмуи деб қаралади. Рационал ёндашув кЎп щолларда 
ташкилотда мавжуд бЎлган норасмий муносабатларни инобатга олмайди. 
Рационал ёндашувдан фарқли Ўлароқ. Табиий ёндашув тарофдорлари 
ташкилотни “табий бутунлик”, Ўзига хос организм сифатида Ўрганадилар. 
Бу организм учун табий Ўсиш, Ўз мавжудлигини давом эттириши ва тизим 
мувозанатини сақлаб қолишга интилиш хосдир. Бу нуқтаи назарга кЎра 
ташкилот қЎйилган мақсадларига эришгандан кейин щам Ўз мавжудлигини 
давом эттириши мумкин. Асосий вазифа ташкилотдаги мувозанатни 
таъминлашдир. Ташкилотга табиий ёндашувда норасмий муносабатларга 
кЎпроқ эътибор берилади. 
Щар икки ёндашувнинг ижобий томонларни қЎшишга интилиш натижасида 
янги ёндашув - ташкилотнинг неорационал модели вужудга келади. /арб 
социологиясида Блау, Гоулднер ва бошқалар рационал ва табиий ёндашувни 
қЎшишни, ташкилотдаги рационаллик ва норасмий муносабатларни 
уй\унлаштиришни ёқлаб чиқишди.