Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

111 II. А. |>а с к а ко в. Каракалпакскай язык.т. I, Матерналы по
диалектологин (тексты н словарь). 11зд-во АН СССР, М., 1951,
3 - 4 йетлср.
11 Д. О. Н а с ы р о в . Дналекты каракалнакского языка н нх
основные особсниосги .Весгннк Каракалнакргого филиала АН
УзССР*, 191)6, № 1, 67—72 б., Д. С. Насыров, У. Доспаиов. Ха-
лықтын снилеў тнлип терецнрек нзертлейик. .Совет Кяракалнақста-
ны“ 
газетасы, 1966 ж. 
13-сентябрь; Д. С. Насыров. Становлешн;
каракалпакского обнгснародиого ратгонорного языка и его лналект-
ная система. 
Нздагельство 
.Каракалнакстан*, 
11укус-Казапь
1976 т. б.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ЛССР ыпыц арқа ранопларында-Шымбай. Тахтакөпнр, 
Кегсйлп, Мойнақ, Коцырат, Леннпабад, Шомапай, Хо- 
желн, Иөкистнц айналасыпда жасаўшы халықлардыц 
сөйлсў тнлин қамтыйды. 15ул тсрриторня қарақалпақ- 
лардыц бурын ҳәм ҳәзирдс де тийкарғы жайласқап 
орны. Ол жерлерде жасаўшы халықтыц гили тийкары- 
пан, ҳәзнргн қаракалпақ одебий тилипнц нормасына 
жақып келедп. Тийкарғы уқсаслықларды фонетикалық, 
ғрамматпкалық ҳәм лсксикалық жақтан қарақалпақ 
әдебин тнлин (жазба және аўызша) арқа районларда- 
ғы қарақалпақлардыц сойлеў тили мснен салыстырыў 
арқалы сезиўғе болады. Бул нәрсе арқа диалектти 
әдебнй тилге тыриақ болғап типкарғы база сыпатында 
қараўға му.мкиншилнк береди. Демек. қарақалпақ ти- 
лнн үйрениўдип бирипши дэўирлсрннде илимпазлар 
дыққагыпыц арқа районларында жасаўшы қаракалпақ- 
лардыц тилине аўдарылыў фактын бнз тосаттан бол- 
ған нәрсе деи қарамаймыз. Бул бойынша С. Е. Малов- 
тыц, Е. Д. Поливановтыц, А. А. Соколовтыц ҳәм Н. А. 
Баскаковтыц мнйнстлеринсн де көн ғана дереклерди 
табыў мумкнн.
Халық сөйлеў тпли және опыц диалектлери бойын- 
ша белгили диалсктологлар тәрсппнен өгкерилген жан- 
жақлы байқаўлар тийкарында фонетнка, грамматика 
ҳәм лексика тараўларында чек ғана айырым өзгеше- 
ликлер менен сыпатланагугын, улыўма алғанда, әдебий 
тилднн тийкарғы базасы болып хызмет ететуғын кара- 
қалпақ тилннин арқа диалекшн бөлип шығарыўға 
болады.
Каракалпак тнлнниц қубла дпалекти Карақалпақстан 
АССР ыныц қубла районларында жасаўшы қарақал- 
пақлардыц сөйлеў тилин өз пшнне алады. Кубла диа- 
лектгнц ўәкиллерн (Төрткүл, Бнруний, Әмиўдәрья рай- 
онлары, 1 [өкис районыпыц I [азархан аўылы) тид ҳэм 
территориясы жағынан туркмснлер, Хорезм өзбеклери 
ҳәм қазақларга жақын қоцсы. Кўбла дналекг фоиети- 
калық, грамматикалық, әсиресе лексикалық жақтаи өз- 
гешеликлсрге ийе. Олардыц гейбнреўлерн халық та- 
рийхы менен байланыслы болса, екиншилерп кара- 
қалпақлардыц қоцсылас түркий халықлар менен эко- 
номикалық, социаллық ҳэм мәдений жақынлығы нәтий- 
жесинде жузеге келген.
Карақалпақ тилиииц арқа ҳәм қубла дналектлсрнн
П
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ажыратыўда диалектлер аралык белгнлер иретинде тө- 
мепдеги геЛпара фопетикалык, морфологиялык ҳом 
лексикалык нлгешеликлердн көрсетиўге болады, олар 
карақалпақ тнли дналектлерннии дүзилнсннде турақлы 
ҳом избе-изли иызамлылыкларды пайда етеди:
Фоиетика тараўындағы әзгешеликлер: 
а
ҳом 
э
даўыслыларынын сәйкес келиўи. Арка диалекггеги 
гил аргы, езиўлик, жуўан, төменги көтерпцки 
а
да- 
ўыслысыныц орпына чубла диалектте тнл алды, тө- 
мепги кетерицки, жпцишке, ашык 
э
даўыслысы кол- 
лапылады. Мысалы: 
алдында-әлдинде, ылаж -илэж ,
саат сээт .
/: ҳом 
э
даўыслыларынын сойкес келиўи. Арка диа- 
лекгтсгитил алды, төмен көтеринкп, езиўлик, жиниш- 
ке 
е
дауыслысынын орнына кубла дналектте тил алды 
э
даўыслысы актив ҳәрекет етеди:1-' кесе-кәсә (кәса), 
керек-кәрәк т. б.
Е-и.
Арқа диалектгеги 
е
сесиниц орнына қубла 
/ 
диалектте тил алды, жокары көтеринки, жицишке, езиў- 
лик даўыслы 
и
колланылады: 
енди-инди, ирейим-
ирийим,
т. б.
У-ы, ү-и.
Арка диалекттеги еринлик, тил арты 
у
ҳом еринлик, тил алды, жицишке 
ү
даўыслыларыныц 
орныпа қубла диэлектте езиўлик, жинишке 
ы, и
да- 
ўыслылары колланылады: 
қубла-қыбла, муз-мыз, буй-
ақта- быйақта, 
бурнағы-бырнаты, 
мүмкин-мимкин
т. б.
Арка диалект кубла диалектке'салысгырғанда көби- 
песе даўыслылардын ерин үнлеслиги менен сыпатла- 
пады. Арка диалектте гейпара жағдайларда ерии үп- 
лослнги бнр иеше буўынлы сөзлерде сөздиц акырына 
дейнп лаўам етеди. Бул жағдай ҳәттеки сөз өзгертиў- 
шп ҳом сөз жасаўшы аффикслердиц гейпара еринлнк 
нарпангларҮшыц болыўына алып келеди. Бундай ку- 
былыс кубла диалектте байқалмайды. Мысалы: 
мойун-
мойын, т үлкү-т үлки, көргөн-кэргэн үцгүрдиқ-үцгир-
диц
тагы баскалар.
Морфология 
гараўындағы өзгешеликлер. Арка 
дпалекттеги көплик аффнкслернниц 
-лар
;/ 
лер, нарЦ