нер
иариангларыиын
орнына кубла лиалекгге
ла р -лэр
-лер
вариантлары колланылады. Мысалы: арқа
диалект-
тс
-селлер, сеннер, куллер,-куннер,
ал кубла диалект-
те:
с и ллер -к у ллер
/күллэр/
Қубла диалектте усы диалектке характерли болған
к
ҳэм
т. б сөз жасаўшы аффикстер колланылады. Лрка диа-
лектте бул аффикслер өзнне мәнилес болғап сөз жа-
саўшы аффикслер меиен алмасгырылады. Мысалы:
цәленкэш.
(жазыўшы),
пиллэкэр
(пиллекеш),
дүгпкэя
(түтнп жолы),
лазы м ал
(керекли),
алақадар
(байла-
мыслы),
тезаб
(тезден, жылдам)
тахтабэнт
(тахтай-
ға байланыслы кәсип нйесн),
отырымлы
(бир жерде
отырыклы),
байлы
(байлаўлы),
гүмэнгэр
(гүманлы
адам), гағы баскалар.
Қубла диалектте келбетлик фейилдин ҳәзирги келер
мәҳәлинин
атуғ\>н -атын,- (етин
,
йтын, йтин), атун
(етун. йтун, йғун), адуғун
формалары менен бнр ка-
тарда—
атыған
формасы, аркалы диалекттин
барат-
ғ у н
,
келет ғун
формаларыныц орнына
баратыған,
келетыған
вариантлары қолланылады. Сондай-ақган-
дай-гендей, қандай-кендей
формалары меиен катар
кубла диалектте
ғыдай-гидей, қыдай-кидей
вариант-
лары колланылады Мысалы:
жеткидей
(жеткендсй)
көргибей
(көргендей) т. б.
Қубла дналекгге арка диалект ҳэм әдебий тилде
қолланылмайтуғын, өтиншц бнлдириўши
есе
жанапайы
ушырасады. Мысалы:
қайтысын келиқлер есе, қаўын
кесип жеқ есе ҳэм т. б.
Лексика—семантикалық өзгешеликлер: Каракалпақ
тилинин диалекглик снстемасыида еки диалектке де
бирдей болгап үлкен лексикалық катлам бөлинип шыға-
ды. Диалектлердин семантикалык ҳәм структуралык
өзгешеликлернн, лексика
ссмантикалык таралыўын
есапқа ала отырып, оларды тө.мендегише карастырыў-
га болады.
а) Лексикалык айырмащылықлар. Дналектте ушы-
расатуғын аиаў ямаса мынаў сөз екиншн диалектте
өзине жубайлас сезге ийе емес. Бундай харектердеги
лексикалық өзгешелнк екнншп диалекттин лексика-
сында ушыраспайды. Бул
группага кириўшн сөзлер
жубайсыз дналектлнк лексикалық өзгешелнклер деп
аталады ҳәм картографиялық нслсрде белгили әҳмий-
13
www.ziyouz.com kutubxonasi
етке ийе боляды. Мысалы, арка дпалекттс:
гүмпилдек
(балыкты аўга айдаи салыў ушып үскепе),
намүйнек
(суў астында казык кагыў исп ушыи қолланылатуғын
әсбап),
шөргем
(шананын үстнне тутылатуғын қамыс
коршаў),
ҳэқ
(үлкеп музлардыц жарылып кеткен же-
риндеги колемлн жарык жер). Кубла диалектте:
мақ-
га л
(жарты жагыпда тиси бар, жартысыпда тисн жоқ
үлксн орак),
галгпек
(балалар минетугын әпиўайы
кншкеие арба),
кврпеш
(қойдыц қорасы) .чәм тағы
баскалар.
б) Жубайлас диалектлик өзгешеликлер. Қубла
дпалекгтеги гейпара сөзлер арқа диалекттнц говорла-
рына ҳәм әдебий тплге салыстырганда тек өзпниц мә-
ниси бонынша өзгешеленеди, яғный бир сөз
еки диа-
лектте ҳәр түрлн мэниде қолланылады. Бундай жаг-
дайда сөздиц материаллық бирлиги сакланып, диалект-
лнк айырмашылык сөздиц мәнисине топланады. Мәсе-
леп, арка диалектте
қазы қ—
кубла диалектте
үлкен
шеге\
арқа диалектге
шанзқ
(каўынныц шанағы, көз-
днц шанагы) кубла диалектте
қырма
ямаса
зерендн
ацлатады.
Г>ул группаға кириўши сөзлер өзлеринин мэнилери
бойыпша әдебий тиядегн эквивалептлеринен өзгешеле-
недп ҳэм тилдегп диалектлик синонимлердп қурайды.
Пгер де арка диалектте хэм әдебий тилде
тууыў
сөзи
жас Сюсаныу
деген мәнини ацлатса, ол қубла диалект-
те
қозылаў
формасында қолланылады. Арқа диалект
ҳәм әдебнй тилде колланылатуғын
айын
сөзи
(ҳаял-
кызларга ҳүрметги билдириў мәнисипе ийс) қубла
диалектте
пашша
(патша, ханым) диалектлик вариан-
тыпа сэйкес кследи.
Келтирнлгеп мысаллардап басқа арка ҳәм қубла
диалектлердпц лексикалық сосгавында лексика-фоне-
тикалық (арка диалекттс
йер, жоқышқа, қашы;
кубла
диалектге:
сгер, жоқырища, қайшы;
лексика—морфо-
логиялық (
ш алгай-шалдыр
,
палкер-палмин)
ҳәм лек-
спка —фразеологнялық (арка диалектте:
йезим-сезим
хабар
(хабар),
алағаудан уақыт
(тынымсыз ўақыт),
жылыу сораў
(жэрдем сораў) ҳәм кубла диалектте:
баққыға жибериў
(санаторняға жибериў);
жедел етиў
(жэижоллеспў);
көзи ҳаят
(тнри, өмир сүреди),
душиш
т илли
(туўры, дурыс сөзли адам) ҳәм тағы
баска
өзгешсликлерди корнўге болады.
11
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лрқа диалекттеги бундай қубылыслар ондагы фо-
нетикалық, лексикалық, морфологиялық ҳәМ синтак-
сислнк өзгешелнклердиц қубла диалектке салыстыр-
гапдағы парқып анықлаўшы фактор болып есапланадм.
Ьул өз гезогинде қаракалнақ тилиниц тарнйхы, оныц
баска
туркнн тиллерине кагнасы, пайда болыў ҳәм
қәлиилесиў терриюрнясып белгнлеў нсинде конкрет
жуўмақ шыгарыўга да мүмкиишплик береди.
Халық сөйлеў тилинпн фонетика, грамматика ҳәм
лсксика тараўында ушырасатуғын диалект аралык өз-
гешелнклер қарақалпақ тили составында арқа ҳәм
кубла деп аталган территориялық еки диалектти бе-
лип шығарыўға толық тийкар болады. Онда еки дна-
лектлик еистеманыц болыўы —бул қарақалпак халқы
ҳәм оныц тилиниц қәлнплесиўи, сондай-ақ қарақал-
пақлардыц коцсылас түркий тиллес халықлар менеи
социал—экономикалық ҳәм мәдений өз-ара қатнасық-
лар тарийхы менен гыгыз байланыслы.
/
www.ziyouz.com kutubxonasi
