Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

*м В. В. И и п о г р 
<1
д о ». Оснонпые ноннтия русской фразео-
логии как. лингнистической дисцнплнны—Труды юбнленной научной
ссссии. Л.. 1946, 67-бет.
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Лыныи суўы ашшы болғаилықган көпшии түсмўн, аўыс- 
лалысы—адам бетиипн тулеўн;
Куркиреў
— күннмц гүркиреўи: аўысналы мәииси— 
адамнын гүркиреўи /бул жерде адамнын топылыска 
өтксн ўақытыпа байланыслы айтылған/;
Сага
—бнр нәрсеннц басланатуғын белгнли точка- 
сы, оннлп соцғы мәнилери-арықтыц басланатуғын жсри 
ҳам аГпылатуғын гәптиц төркини.
Көп мәннли сөзлер көбинесе атлық, келбетлик, 
(|>ейил сөзлерден болады. Олардын жасалыў усыллары 
төмендегише:
а) Лглыққа байланыслы:зз: 
э р —
зәҳар, уў, 
аўқат 
орнына зәҳәр бериў: 
Зэқэрди йегирлер, зэ: эрди
ж ийин
деди.
б) Келбетликке байланыслы:
Тулиар
сөзииин тийкарғы мәниси легендарлык 
дәстанлардағы ат, аўыспалысы— тулпар адам. 
Ой-бой,
т улпар дегэншэ т улпар кемпир.
Ш үкүр—6н$
нәрсеге миннегдаршылық билдириў, 
оннан соцғы мәниси жақсы, қолдан келгенше хызмег 
ислеў деген мазмунды ацлатады. 
Соларға ш үкүр хыз-
мэт қылдым мен.
в) Фейилге байланыслы: 
Т а с л а ў —ылақтырыў,
он- 
нан кейинги мәниси— семьядан ажырасыў, 
көмекши 
фейил мәнисинде бир истин тамамланыўын билдириў 
ҳәм соцғысы биреўге исениў, арқа сүйеў: 
Азамат-
ларға таслайман.
Сүйруў
—тнйкарғысы 
сүйреў
, 
ж етелеў
аўысмалы 
мәннсн 
-а д а м ға ғамхорлы қ көрсетиў: Ҳэр дайым
сүйрийди.
Қы зуў—
ыссылық алыў, қызыў, Сонғы мәнилери — 
қуўатлы, күшли, жердиц қызыўы: 
}Кер қызса егилген
пахтаны тамырынан күйдиреди.
д) Диалектлик синекдоха
Гән ишннде гейпара ўақытта иутннииц орнына 
бнлшсги ямаса улыўмалық сөз ориына жекке сөз 
коллапылады. Сөзлердиц бундай стилистнкалық мақсет 
иопои хызмет етиўине сипекдоха делинеди. Сннек- 
доха болагуғын сөзлер гәп ишинде алмасып қолланы- 
ла бередн; белгнли бнр кОптекстте 
„адам“
деген сөз 
орныиа киспнин ҳәр бнр деиесиниц атлары алмасып
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аитылып, түўел бир түснникти /адамды/ билдириўн 
мүмкин.158
Мысаллары: 
Баласы армпяга кетип қара кэллеси
қалыб еди дэ
(Майем). 
Бирақ бизиқ кемпиргэ тисиқ
батлайды го
(Ҳәм). 
Бир туйақ қалган жетим йеди
(II—хан). 
Буж уррақ улкэни бар йеди гой.
Мысаллар- 
дагы 
кэллэ,
„
тис„ туйақ, бужур
сөзлерп адамныц фи- 
зиологиялық курылысына тийислп атамалар. Олар 
қонтекстте 
адам, киси
деген сөзлерднц орнында қол- 
ланылған.
1 
Дналекг лексикасындағы синекдохалар сынға, са-
паға, кийим-кеншек, аўырыў атамалары т. б. байла- 
ныслы. Мысалы: 
қа ла басқа
(П.-хаи). 
Мен тогызды
битирип ирмияға гэтип қалдым. Нвоэрэк бирэўдэн
уотуруп йазып алмаса.., бессары көшип кетти. Иш-
индеги көк колхоздики, жоқышқа сеники болады.
Ийгэ тартары нысты алы п берип қарап отурду.
>
 
/К ат уу йекеўуқ мэс болуи.., Сонымыс сау болсл а л
- 
дымыста. Бирақ көнэ шапаннық гопин гпықлар...
Мысаллардағы 
бес
сөзи 
бес километр
мэнисинде, 
тогыз-тоғызыншы класс
мәнисинде, 
конэрэк ески
ур и п —эдетти көп билетуғын адам
мәнисинде 
бес-
, 
сары—
уруўдьщ аты аркалы адамды атаў мэписинде,
көк—
мәкке жүўери мәнисинде, 
ийгэ тартар
-керек 
жарак, күнделикли турмыста пайдаланылагу! ын :иплар 
мәнисинде, 
ж ат уў-
жат, баска жақгап келғеи адам 
мэнисинде, 
сонымыс —
баламыз, улымыз деғен моппде 
коллапылып тур.
Кубла диалекттсги синскдоха сөзлер сол жерде 
жасаўшы информаторлар тилипде копгекстке, гэпке, 
сөзге қосымша мәннлик оггенок жүклеў хызметипде 
актив пайдаланылады.
е) Диалектлик эвфемизм
Эвфемизм-сөйлеўшн тэрепипен сулыўлап, сыпайылап 
айтылған сөзлердиц тоиары.
Қубла диалек
1
теги эвфемизм сөзлер адамныц куўа- 
пыш ямаса күйнииш, қайгы-ҳәсирети т. б. байланыс- 
лы сезимлерди сәйксс лекснкалық бирликлер аркалы 
сыпайылап, шеберлик пспен жеткериў ушып көбирек