Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

Р. М. Г а л к н м а - Федорук н др. Современный русскнй
язык. ч. I (лекспка. фонетнка, с.ювообраэовапие). Изд-во Л1ГУ,
1'.»)2. 33-бег.
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ласлары, 
дэрэ.иэт
диалекглик сөзиниц вқаржы“, ,жәр- 
дем“, „күш“, 
вкуўат“, ийош“, т. б. мәнилерн бар.
2. Морфологиялық усыл. Ғ.гер лексикалық омоним- 
лер түбир снзлерден ибарат болса, морфологиялық 
усыл бойышна сөз гүбирине аффикслср қосылып, омо- 
нимлер жасалады. Мысалы:
Түтүн :
а/ үйдеи сыргқа моры арқалы 
шыккан түтнн; б) хожалық.
Талан\
а таланыў /бир пәрсениц тнслеп алыўы/; б/ 
уй ишнндеги затларды т.б. ысырап етиў.
Келтирилген фейнл сөзлер айтылыўы жагынап бир, 
мэниси бойынша ҳәр түрли.
3. Фонетикалық усыл. Бул жерде өзбек тилинен 
фонетикалық өзгериске ушырап, дналекгке аўысқан 
омонимлерге қысқаша тоқтаймыз. Диалекттегн „шорга' 
сөзнниц мынадай омонимлик мәнилерн бар: а' 
шорша
кеспў; б, бир нәрсеге шорта жуўап бериў; в/ гәпти 
кесип айтыў. Келтирилген мәнилерге қосымша өзбек 
тилинде имурт сынғыш“ деп те' айтады.
„Жуда“ диалектлик омоннминиц а/ бир нәрседен 
айырылыў; б/ жойылтыў, в/ азаплаиыў, өзине керек 
етиў деген мәнилик компонентлери болса, ол сөз өз- 
бекше „жудо" формасында келип, „жойылтқан, бнр 
нәрсесинеи айырылган" деген мазмунға ийе.
б' Диалектлик антонимлер
Антонимлер қарама-қарсы мәннлп сөзлер топлры.
Кубла дналекттеги ангонпм сөзлердн мәнплпк бел- 
гилерине қарай төмендеги турлергс бөлнўге болады.
а/ Адамга байланыслы: 
Иақшы-қопал
/ әд. 
жақсы-
исенимсиз
/: 
Ол иақиш жигит, қопал жигит;
б/ затларға ҳәм олардыц сапалық қәсийетлерине 
байланыслы:
Пишкән-қам
/әд. 
иискен
ҳэм қам : 
Пишкон кербиш
/Ақб./
Қвно-таза
/әд. 
гвне
ҳэм 
т а з а К о н о Төрткүлдиц
бэри таныс маган.
Йақшы-жаман
әд. 
жақсы
ҳэм 
ж аман1: Йақшы
қауун ба бекэн
?
в/ Кецисликке, географиялык атамаларга байланыс- 
лы: 
батқақ-қурғақ
/әд. 
бат пақҳэ
м 
қурғақ,. Батқағы-
рақ бэҳэр а&ы
/Ақк/. 
БозғалОақ жер-кебир жер
/эд. 
боз
ҳәм 
кебир жер
\ ; 
Кум, өзэм бар бозғалдақ жер
6 —58 
81
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

.'Ақк/, 
йақын-узақ
/од 
жақын
ҳәм 
у з а қ :: Ўот умт ула
берэди йекан йақын йергэ.
Мысалымыздагы ,
Ўот
" 
сөзи ҳаққыида. С. МуталлиГюв Г>ылан дейдн: „
От,
суу 
сөзлериндс антопнмлцқ қәсийет олардын қарама-қарсы- 
лығынан, яғный суўдын отты өшприўшилигинс байла- 
пыслы келип шыққан. Сонлықтан да бул екеўи бпр 
бирине қосыла алмай қарама-қарсы болады".11’1
г) 
Ис — ҳэрекеттин болыў-болмаўына байланыслы: 
1/ақ
-аўа ;әд: 
жоқ, ауа' 1ҳаўа': Йақ, аўа төрт күн ка-
никүл
/11-хан/ т. б.
Диалектлик антонимлер жасалыўы ҳәм 
қо.тланы- 
лыўы жағынан өзгешеликке ийе. Олар сөйлеў тилин- 
де, эпикалық шығармаларда, халық нақыл-мақалла- 
рында т. б. жийи ушырасады.
в) Диалектлик синонимлер
Кубла диалект лексикасында сөзлердин кеўил аў- 
дарарлық группасы—бул еиноним сөзлер. Информа- 
торлар сол жергнликли герриторияға тән синоним 
сөзлер менен катар әдебий тилдеги синонимлерди де 
пайдаланады. Бул, әлбетте, диалекттеги синонимлер- 
дин қолланылыў сферасынып кенейиўине әдеўир тә- 
сирин 
тийгизип 
киятыр. Диалект лексикасындагы 
синопимлерди мынадай группаларға ажыратыўга бо- 
лады: а) еки ямаса бир неше сөзлерден куралған си- 
нонимлер; б) түрли сөз шақапларыпан атлык, келбет- 
лнк, фейил, рәўиш, көмекши сөзаер 
пайда болғап 
сипонимлер; в) идиомалық сөз дизбеклеринен пайда 
болган синонимлер.
Синонимлик катарлар бнр ямаса бир неше синоним 
сөзлердеп турады: 
ж ш пи.и-ш ығын; Д уш пан усулай
ж итимлерго т алай ирәт ушурады.
'Аққ).
Ш эҳэр — қ а л а —кэнт:
Сапар тартым Хорезмдеп елимнен
Киятырман мён Саркоптыц шэҳрине
„Кырқ кыз", 57-бет/,
Тат аў—
дәрт, қыйыншылық, азап.
Тек-тек
—тәселле бериў, 
1
пыдамлы болыў.
Карастырган мысалларда синопимлер гоиары бпр,