Грунтларнинг гранулометрик таркиби, ўрганиш усуллари, таснифлари

1.4.5.Гилли грунтларнинг коллоид хоссалари ва уларнинг

муҳандислик-геологик ишларидаги аҳамияти

1.5.1. Гилли грунтларнинг грунтшунослик фанида коллоид хоссаларига асосан коагуляция (йириклашиш), пептизация (бўлакланиш, майдаланиш), адсорбция (гилли грунтларнинг ўзидан ўтаётган модда ва газларни сингдириши), тиксотроп (суюлиб оқиш) хоссалари киритилиб, уларниг аҳамияти муҳандислик-геологик ўрганилади.

Коллоид кимёдан маълумки, ҳар бир коллоид зарра, шу жумладан, гил коллоидлари икки ҳолда - золь ва гель ҳолида бўлиши мумкин.

Золь ҳолдаги коллоид суюқ муҳитда бўлиб, тўхтовсиз ҳаракат қилади.

Гель ҳолдаги коллоид аксинча бир неча зарралар йи\индисидан иборат ёпишқоқ қуйқа ҳолида бўлиб, суюқ муҳитда осон чўкади, яъни маълум бир шароитда коллоид зарралар бир-бирига бирикиб, ўзида йирик, мураккаб зарраларни ҳосил қилади. Бу зарралар агрегат зарралар деб аталади.

Коллоидларнинг, шу жумладан, зарраларни бундай усулда катталашишига коагуляция ҳодисаси дейилади. Натижада эритмада коллоидлар бирикиб чўкма ҳосил қилади.

Табиий факторлар таъсирида шароит ўзгариши туфайли агрегатлар бузилиб, коллоид зарраларга парчаланиб кетиши мумкин. Бу жараёнга, яъни коагуляциянинг тескарисига пептизация ҳодисаси дейилади. Коагуляция ҳар хил табиий факторлар таъсирида ҳосил бўлади. Шунга кўра ҳодиса электролитли коагуляция, ўзаро таъсир коагуляцияси, музлаш коагуляцияси ва қуриш коагуляция каби турларга бўлинади.

Электролитли коагуляция амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Денгиз сувининг шўрлиги қанчалик юқори бўлса, коагуляция шунчалик тез бўлади. Бунинг натижасида дарёнинг денгизга қуйиладиган жойида каттагина қалинликда балчиқ қатлами ҳосил бўлади. Дарёнинг бу қисмини ҳозирги замон дельтаси деб аталади.

Ўзаро коагуляция грунтларнинг нураши ва тупроқ ҳосил бўлиши жараёнида ҳар хил электр зарядга эга бўлган коллоид зарралар вужудга келади.

Темир ва алюминий гидроксидлари одатда мусбат зарядланган бўлиб, иккиламчи минераллар манфий зарядланган бўлади. +арама-қарши зарядланган зарраларнинг бир-бирига яқинлашиши натижасида коагуляция ҳодисаси рўй беради. Натижада мураккаб таркибли агрегатлар ҳосил бўлади.

Ўзаро коагуляция ҳам табиатда жуда кенг тарқалган. Бунинг натижасида ернинг энг устки қисмида тупроқнинг эллювиал қатлами ҳосил бўлади.

Музлаш ва қуриш пайтида коагуляция коллоидли эритма ёки гил музлаётганда ҳам коллоид зарраларнинг бир-бири билан бирлашиши, коагуляция ҳодисаси содир бўлади. Музлаш даврида эритманинг концентрацияси секин-аста оша боради.

14.