“Grafitli konlar minerallarining boyitiluvchanligini ilmiy asoslash”

Ukrainadagi Zavalievskoy grafit koni 
Ukraina grafitli loyli grafitning ko’plab sanoat konlari Ukraina kristalli 
masssivning bir qismi bo’lgan Teterevo-Bug turkumidagi arxey tuzilmalari bilan 
bog’liq. Bu seriya juda dislokatsiyalangan amfibol, amfibol, plagioklaz, piroksen 
sillimanit va granat gneyslar, kvarsitlar va kristalli ohaktoshlardan tashkil topgan. 
Grafit, biotit, seitsit bilan almashinib, ko’pincha sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan biotit-
xlorit va xlorit gneyslari mavjud. Viloyat ichida uchta ruda mintaqasi mavjud: 
Pribugskiy (Teterev va Bug daryolari bo’ylab), Krivoy Rog (Ingules daryosi bo’ylab) 
va Priazovskiy (Azov dengizi qirg’og’I bo’ylab). Viloyatning barcha konlari grafitning 
yuqori sifati, yirik-yirik minerallashuvi, ruda hosil bo’lishining osonligi va ochiq jar 
qazib olish imkoniyati tufayli kata sanoat ahamiyatiga ega.

---

36
Kirovograd viloyatidagi Xoshchevatova temir yo’l vokzalidan 12,5 km uzoqlikda 
Janubiy Bug daryosining chap sohilida joylashgan Zavaliyevskiy koni bu viloyatning 
tipik vakili hisoblanadi. Geologik jihatdan g’arbiy-shimoli-g’arbiy yo’nalishning kata 
sinklinal qatlami bilan qanotlarda tog’ jinslari bilan kasallanish burchaklari tik 
(vertikalgacha ) chegaralangan. Markaziy qismi kvarsitlar bilan chegaralangan 
limestonlarning kristall burmalaridan tuzilgan; limestonlarning qalinligi 500 m, 
kvarsitlar 20-50m. Bo’limning pastida qalinligi barqaror bo’lmagan grafitli gneys 
(mahsuldor qalinlik) mavjud: Shimoliy qanotida 250 m ga yetadi, janubda esa keskin 
15 m ga kamayadi. Mahsuldor qatlamning tagida bepusht amfibol gneyslari yotadi. 
Sinklin konining shomiliy qismida uchraydigan granitlar orasida ko’milib, kvars 
venalari, granit dikkatlari va granit-aplitlar bilan sinadi. Yotqiziq joyidagi kristall 
jinslar hamma joyda qalinligi 35-40 m gacha bo’lgan uchlamchi va to’rtlamchi-gilli 
yotqiziqlar bilan ustma-ust tushadi.
Grafitli gneys bo’ylab rivojlanayotgan yaxshi aniqlangan nurash qobig’ida 
rayonlashtirish kuzatiladi. Gilli minerallar yuqori (bo’sh) zonada keng rivojlangan. 
Rudalarning mineral tarkibi : grafit-10% gacha; gilli minerallar (gidrosludlar, 
montmorillonit, kaolinit, nontronit va boshqalar) -50% gacha; kvars-25% gacha; temir 
gidroksidlari-10%; garnes va feldsherlar-10% gacha. O’rta (yarim bo’sh) zonada grafit 
tarkibini saqlagan holda (10%gacha) kvars (30-40%) va dala shpati (10-25%) miqdori 
ortadi, slyuda (10-15%), granat, sillimanit va apatit (10% gacha) kamayadi, gilli 
minerallarninf ulushi esa (10-40%) paydo bo’adi. Nurash qobig’ining pastki (zich) 
zonasi mineral tarkibida konning birlamchi (qattiq) rudalariga o’xshaydi: grafit (6-8%), 
kvars (30-40%), feldspar (20-30%), biotit va boshqa mikas (25-30%), sillimanit, granat, 
apatit, pirit (10%gacha). Yer qobig’idagi grafit parchalari boshqa minerallar bilan 
o’sishidan ozod qilinganligi sababli (ochilgan), bu rudalar (yumshoq deb ataladigan) 
yanada osonroq boyitilib, sanoat rivojlanishining asosiy obyektini ifodalaydi. 
Konning bo’sh va qattiq rudalari 85-90% yuqori sifatli grafitni o’z ichiga olgan va 
10-15% dan ko’p bo’lmagan kul tarkibiga ega konsentrat olish uchun flotatsiya bilan 
boyitiladi. Uning tasdiqlangan zaxiralari va ishlab chiqarish miqyosiga ko’ra, maydoni 
Sobiq Sovet Ittifoqi hududida ewng yiriklaridan biridir. Tadqiqotchilarning aksariyati 
Zavaliyevskiy konini genetic metamorfik deb hisoblashadi, ular tarkibida tarqalgan 

---

37
uglerod moddasini o’z ichiga olgan birlamchi cho’kindi alyumosilikat jinslarining 
mintaqaviy metamorfizmi jarayonida hosil bo’ladi. Ba’zi geologlar (V.P.Polyanskiy va 
boshqalar) gneysda grafitning shakllanishi karbonat tog’ oksidining parchalanishi bilan 
birga karbonat jinslarini gazsizlantirish jarayonida ajralib chiqqan uglerod tufayli sodir 
bo’lgan deb hisoblaydilar. (Budur reaksiyasi). Nihoyat, birlamchi cho’kindi uglerod 
tufayli hosil bo’lgan grafit bilan bir qatorda, gneyslarda karbonat angidridning chuqur 
manbayi bilan bog’liq keying grafit bo’lishi mumkinligi haqida dalillar mavjud 
(A.F.Korjinskiy va boshqalar).