“Grafitli konlar minerallarining boyitiluvchanligini ilmiy asoslash”

1.7. O’zbekistonning grafit rudalari va konlari
O’zbekistonda grafitning 30 dan ortiq konlari ma’lum. Ular 3 guruhga bo’lingan: 
I – grafit tarqalish va intruziv jinslarning o’zgarmagan navlarida uyalar hosil 
qiladi (magmatik tip);
II – granitoid va gabbroidlar bilan aloqada bo’lgan konlar cho’lindi metamorfik 
jinslar (kontakt-metasomatik tip);

---

40
III – metamorfik slanetslar va kristalli ohaktoshdagi jinsmlar (cho’kindi-
metamoefik tip). 
Sanoat qiziqishlari respublikada hali II turdagi bo’lib, Navoiy viloyatida 
o’rganilgan Tazazgan konini o’z ichiga oladi, tijorat zaxiralari 2,3 mln tonna, ruda va 
grafit tarkibi 11%. Grafit rudasi jismlari bu yerda ohaktoshlar orasidagi gabbroidlarning 
kontaktlari, shisha va interstratlararo tepaliklar bilan cheklangan. Grafit rudasi har xil 
darajada (nodir inklyuziya va uyalardan 30-40% gacha) o’zgartiriladi va garfitlanadi. 
Eng boy rudalar rudali jismlarning markaziy qismi bilan chegaralangan. Uzunligi 20-
90m dan 500-600 m gacha, qalinligi 0,5-5m gan 60-90 m gacha bo’lgan 100 ga yaqin 
lentikulyar grafit konlari mavjud.
Zarafshon-Turkiston 
strukturaviy-shakllanish 
zonasida 
rivojlanayotgan 
metamorfik turdagi grafitning namoyon bo’lishi o’tga chidamli xom ashyo sifatida 
umid baxsh etadi. Zaxchaxon (Hisor tizmasi) ning eng ko’p o’rganilgan ko’rinishi, 
uning geologic tuzilishida marmar, slanets va kavrts porfir turlari erta karbonif davrini 
o’z ichiga oladi. Grafit mayda agregatlar ko’rinishida oq marmar qalinligida mayda va 
mayda bo’lakli cho’kmalar to’playdi. grafit elementining qalinligi 40-350 m, 3000 m 
gacha kuzatiladi; grafit tarkibi 5 dan 14% gacha (o’rtacha 8%). Hisoblangan resurslar 9 
mln tonnnaga baholanadi. 
Grafit mineralizatsiyasi respublika ichida eng notekis tarqalgan. Eng ko’p qismi 
Quljuqtov, Karatyubisk, Tomditov, va Janubiy Hisor mineragen rayonlariga to’g’ri 
keladi (ularning soni kamayadi), ularning ulushi ob’yektlar umumiy sonining 70% dan 
ortig’ini tashkil qiladi. Deyarli barcha hodisalar kam o’rganilgan, Quljuqtov mineragen 
rayonidan tashqari, boshqa hududlarga qaraganda grafit minerallashuvi kata darajada 
o’rganilgan. Buning sababi shundaki, 1928-yilda bu yerda O’rta Osiyodagi eng yirik 
konlardan biri-Toshqazgan koni ochilgan va batafsil o’rganilgan. Bu hududlarda grafit 
konlari paydo bo’lishiga ko’ra magmatic, kontakt-metasomatik va metamorfik-genetik 
turlarga bo’linadi. Birinchi ikkitasi odatda bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, 
ular asosan quyish, qalam, texnik kauchuk, moylash va boshqa sohalarga to’g’ri keladi. 
Ular orasida kata Toshqazgan koni va yaxshi o’rganilmagan 23 hodisa va 
minerallashuv nuqtalari bor, ulardan eng qiziqlari: Oqtosh, Qal’aota, Taushan, Sharqiy 
Shaydaraz, Sharqiy Sultonbibi, Ayakluzjumdi, (Quljuqtov tog’lari, Buxoro va Navoiy 

---

41
viloyatlari), Sazagan, Egriko’l, qipako’l, Mironko’l, Alamiq, Oqsoy, Agalik, Mayzak, 
To’rako’lsoy (Samarqand viloyati, Qaratyub tog’i), Aytim, Derbez (Oltintog’, Buxoro 
viloyati) va boshqalar.ular ko’p jihatdan shartli ravishda yuqorida aytilgan 
gipeptiklarga tegishli, chunki bir qator hollarda grafit kontaktli metasomatizm bilan 
bog’liqmi yoki haroratli jarayon bilan bog’liqmi aniqlanmagan. Bu obyektlardagi grafit 
granitoidlar dioritlar yoki gabrolardagi tarqalish, uyalar, lentikulyar jismlar shaklida 
bo’ladi, lekin asosan cho’kindi-metamorfik jinslar, shu jumladan karbonatli jinslar bilan 
intruziv tuzilmalarning aloqa zonasida bo’ladi.
Grafitning minerallashuvi ba’zan 1,5-2km masofada kuzatiladi va qalinligi 6-10 m 
gacha bo’lakli grafitning lentikulyar jinslarini o’z ichiga oladi. Ularda uglerod miqdori 
5% dan 20% gacha. Bunday grafit mineralizatsiyasiga Toshqazgan koni misol bo’la 
oladi. U Navoiy viloyatida, Zarafshon shahridan 120 km janubi-g’arbda, Navoiy-
Uchquduq temir yo’l liniyasidan 80-90km masofada joylashgan va Quljuqtov 
tizmasining g’arbiy qismida joylashgan. Uning geologic tuzilishi paleozoy davridagi 
qum-slanets va karbonat konlarini o’z ichiga oladi. Postmagmatik shakllanishlar 
skarnlar va grafitizatsiya zonalari bilan ifodalanadi. Skarnlarning magnesium va ohakli 
navlari granat-vollastonitdan ko’proq tarqalgan. Vollastonitning yuqori sifatli tarkibi 
35-40% va ba’zan 70-80%.
Tashqazgan konining grafit konsentratsiyasi ohaktoshlar orasidagi kontakt va 
qatlamlararo gabroid jismlar bilan chegaralangan. Ular turli o’lchamdagi-uzunligi 20-
100m dan 600 m gacha, quvvati 0,5-5 dan 60-90m gacha bo’lgan tik cho’kma jismlarni 
ifodalaydi. Grafit quyish uchun xom ashyo sifatida ishlatilishi bilan bir qatorda, elektr 
ko’mir, elektrod, qalam, kimyo va boshqa sohalarda qo’llanilishi mumkin. Shu bilan 
birga, yuqori dispersiya, yog’lilik va konsentratning kul qismida qattiq 
qo’shimchalarning yo’qligi uni grafitdan MDH davlatlarining boshqa konlaridan yaxshi 
ajratib turadi. O’tgan asrning 30-yillari boshidan buyon kondan vaqti-vaqti bilan kichik 
hajmlarda ekspluatatsiya qilingan.
Respublikaning quyma sanoati uchun grafitga, qalam va moylash materiallari 
ishlab chiqarishga bo‘lgan ehtiyoji artel konlari hisobidan qondirildi. Grafitning asosiy 
isteʼmolchilari Oʻzbekiston metallurgiya kombinati, “Komineft” ishlab chiqarish 
birlashmasi, Nijniy Tagil, Serov metallurgiya zavodlari, “Zaporijstal” va boshqalar 

---

42
boʻlgan.1989-yildan boshlab konda grafit qazib olish toʻxtatilgan.Bundan tashqari, 
qo'shni hududlarda yaqinda o'tga chidamli xom ashyo sifatida ishlatilgan brusit marmar 
konlari mavjudligini ta'kidlash kerak. Gabbroid jinslar ustida hosil bo'lgan bo'r 
davrigacha bo'lgan nurash qobig'ini o'rganishda konda zeolit minerallashuvi aniqlangan.
Zeolitlar grafit rudasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular murakkab mineral 
kompleks sifatida qaralishi kerak. Uni qayta ishlash jarayonida seolit kontsentrati olish 
mumkin, bu esa konning rentabelligini yanada oshiradi. Seolitlarning zahiralari alohida 
hisoblab chiqilmaganligi sababli, ushbu ob'ektga yakuniy baho hali berilmaydi. Agar 
grafit rudasidagi seolitlarning o'rtacha miqdorini 5-6% ni oladigan bo'lsak, ularning 
resurslari taxminan 700 ming tonnani tashkil qiladi.Tasqazgʻon koni yaqinida 
oʻzlashtirilgan koʻpgina hodisalar (Sharqiy Shaydaraz, Sharqiy Sultonbibi, №4 
mineralizatsiya punkti, Kuzhumdi, Ayakgʻuzhumdi va Oqtoʻsta) geologik tuzilishi, 
tarkibi va genezisi jihatidan deyarli bir xil, shuning uchun ularni “Togʻazgan tipidagi 
koʻrinishlar” deb atashadi. Bu ularning o`tga chidamlilik xususiyatlarida ustun bo`lgan 
grafitning tuzilishi ham Tazqazg’on tipida bo`lishi kerakligini ko`rsatadi. Binobarin, 
agar Tasqazg'on konining grafit rudalari o'zining mayda va o'rta miqyosliligi tufayli 
yoriqlar o'lchami bo'yicha GOST talablariga javob bermasa, u holda "Tasqazg'on 
tipidagi" ko'rinishdagi grafit minerallashuvi, shuningdek, refrakter sanoatining texnik 
talablariga javob bermaydi. Ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining keyingi yillardagi ishlari bu 
konning grafiti dunyoga mashhur Seylon konining grafiti standartiga deyarli teng 
ekanligini isbotladi. Yuqori uglerodli 95-99,3% gacha bo'lgan grafit konsentratini olish 
imkoniyati aniqlangan. Boyitish jarayonida yuqori sifatli kontsentratlar - grafit va 
sulfid-nikel (oltin va platinoidlar bilan) olishning belgilangan imkoniyati munosabati 
bilan konning grafit rudalarining qiymati sezilarli darajada oshadi. Bu xulosani, qoida 
tariqasida, Oʻzbekistondagi grafit minerallashuvining koʻp koʻrinishlarida qoʻpol 
boʻlakli (oʻtga chidamli materiallar ishlab chiqarish uchun eng qimmatli) strukturaviy 
grafit farqlari topilmaganligi ham tasdiqlaydi. Shaydaraz gabbroid massivining sharqiy 
qismida joylashgan Sharqiy Shaydaroz hodisasi bundan mustasno. L.D.Fayzulin (1982) 
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalari shuni koʻrsatadiki, bu yerda grafit 
oʻrtacha, yirik donali, yuqori sifatli, (Tosqazgʻon konidagi kabi) nikel, kobalt, mis va 
oltin bilan bogʻlangan. Grafit minerallashuvining uzunligi 800 m, o'rtacha qalinligi 12 

---

43
m va o'rtacha darajasi 15%. Sharqiy Sultonbibi hodisasida ham katta hajmdagi grafit 
qayd etilgan. Ushbu ob'ektlarning sanoat ahamiyatini aniqlash uchun geologik 
baholash ishlarini tashkil etish tavsiya etiladi.Umuman olganda, Quldjuktau grafitli 
hududi eng istiqbolli hududlardan biri hisoblanadi, chunki bu erda grafit rudasining 
prognoz qilingan katta resurslariga ega bo'lgan bir qator hodisalar aniqlangan. Bular, 
birinchi navbatda, Sharqiy Shaydaraz (10 million tonna ruda), 4-sonli mineralizatsiya 
punkti (6,5 million tonna ruda), Sharqiy Sultonbibi (5,2 million tonna), Kuzhumdi (520 
ming tonna), Ayakgʻuzumdi (312 ming tonna). t), Aqtoʻsta (104 ming t.), shuningdek, 1 
va 2 mineralizatsiya punktlari, Kalaata, Janubiy Sultonbibi va boshqalar jami 50 million 
tonnadan ortiq grafit rudasini tashkil etadi.Karatyubinskiy grafitli mintaqada deyarli 
barcha ko'rinishlar kichik o'lchamlari tufayli amaliy ahamiyatga ega emas. Kipakul 
qishlogʻidan 5-6 km gʻarbda joylashgan Sazaganning eng yirik koʻrinishi bundan 
mustasno boʻlib, Ya.A. tomonidan Islandiya shpati qidirilayotganda topilgan. Leven 
1936. Voqea dislokatsiyalangan toʻq kulrang marmar ohaktoshlardan iborat boʻlib, ular 
orasida Oqsoy massivining granodioritlari ochilgan. Ohaktoshlar va granodiyoritlar 
orasidagi aloqada qalinligi 2-4 sm dan oshmaydigan mayda oraliq qatlamlar bilan 
ifodalangan grafit tanasi keng tarqalgan.Butun konning qalinligi 1,5 m. Grafitlanish 
zonasining maydoni 30-40 km2 ni tashkil qiladi. L.D.Fayzullin (1982) tomonidan 
hisoblangan P2 toifadagi taxminiy resurslar 117 mln.t. grafit rudasini yoki 8,2 mln.t. 
grafitni tashkil etdi. Resurslarni hisoblashda hisoblash parametrlari uchun quyidagi 
qiymatlardan foydalanilgan: foydali qazilmaning ishlash maydoni - 30 million m2, ruda 
tanasining qalinligi - 1,5 m, ruda hajmi - 45 million m3, solishtirma og'irligi - 2,6 t / m3, 
foydali komponentning o'rtacha miqdori - 7%. Turli vaqtlarda namoyon bo'lish 
istiqbolini 
V.A.Obruchev 
(1932), 
Ya.A.Leven 
(1936), 
K.L.Babaev 
(1955), 
L.D.Fayzulin va boshqalar (1982) qayd etgan. Grafitning choʻkindi-metamorfik 
koʻrinishlari togʻ jinslarining qadimgi (prekembriy-erta paleozoy) metamorfik 
komplekslari orasida oʻrnatilgan yoki paleozoy kristalli ohaktoshlari orasida joylashgan.
Ular Surxdara (Tojikiston Respublikasi) koniga o‘ xshash bo‘ lib, metallurgiyada 
foydalanish uchun potentsial jihatdan yaroqli bo‘lib, bu yerda grafit o‘tga chidamli 
materiallar va mahsulotlar ishlab chiqarishda, asosan, grafit-keramika tigellar ishlab 
chiqarishda o‘tga chidamli qo‘shimcha hisoblanadi. maxsus po'latlarni, rangli va 

---

44
qimmatbaho metallarni va turli qimmatbaho qotishmalarni eritish. Bunday maqsadlar 
uchun keramika massasiga 45 dan 65% gacha nozikligi 0,15 mm va kul miqdori 8,5-
11% gacha bo'lgan qo'pol bo'lakli grafit qo'shiladi. Metamorfik tipdagi grafit 
minerallashuvi, asosan, qadimiy chuqur metamorflangan karbonli shakllanishlar 
hisobiga nisbatan keng tarqalgan va asosan Janubiy Tyan-Shanning Zarafshon-
Turkiston struktura-formatsion zonasi doirasida joylashgan. Maʼlum boʻlgan 15 ta 
hodisadan 10 tasi Auminzin, Ardakshon va Uchqizlyar tuzilmalarining qadimiy 
intensiv joylashtirilgan tuzilmalari orasida oʻrnatilgan. (Zaxchahona va boshqalar, 
Hisor, Qashqadaryo viloyati), Auminzatau, Ayakashi, Derbez II, Uyrekti (Auminzatau 
va Oltintau togʻlari, Navoiy viloyati), Tusun, Toʻtaksoy, Qoʻshrobod, Qoraqishloq, 
Aulin, Oʻratyube va hududi). Ular uglerodli cho'kindi konlarining mintaqaviy 
metamorfizmi jarayonida paydo bo'lib, kristall shistlar, gneyslar, marmar va 
boshqalarga aylangan. Ularda lokalizatsiya qilingan grafit konlari uzunligi 10-15 m dan 
40-50 m gacha bo'lgan qatlamlar va linzalar ko'rinishiga ega. va undan ko'p qalinligi 2 
m gacha (Oltinaudagi Ayakashi). Ba'zan tarqalgan grafit minerallashuvi qalinligi 10 m 
gacha bo'lgan slanetslarda bir necha kilometr uzunlikdagi zonalarni hosil qiladi 
(Auminzatau, Uirektau va boshqalar). Uglerod miqdori 9-10% ni tashkil qiladi.
Ko'rinishlarning geologik bilimlari zaif; ularning aksariyati suratga olish jarayonida 
aniqlangan va maxsus o‘rganilmagan. Shu munosabat bilan, ba'zi ko'rinishlar shartli 
ravishda tavsiflangan turga tegishli. Yujno-Aktostinskoe, Yujno-Sultanbibinskoe va 
boshqalarning paydo bo'lishida grafit minerallashuvi O'rta paleozoyning kremniyli-
ohakli yotqiziqlardagi yoriqlar zonalari bilan chegaralangan. Zonalarni tashkil etuvchi 
jinslar juda buzuq, parchalangan, ko'pincha tiniqlashgan va kaolinlashgan. Ularda 
baʼzan linzasimon shakldagi va uzunligi 50 m gacha boʻlgan, qalinligi 10 m dan 30 m 
gacha boʻlgan cheklangan maydonlar mavjud.Grafit amorf, loyli, tarkibi 0,15 dan 4,5% 
gacha, sifati oʻrganilmagan. Respublika janubidagi grafit minerallashuvi juda 
cheklangan rivojlanish bilan tavsiflanadi va Hisor tizmasining janubiy va janubi-gʻarbiy 
tizmalari bilan chegaralangan. Bu yerda geologik qidiruv ishlari natijasida Zaxchaxona, 
Zauchak, Rupat, Severniy Shargun, Janubiy Shargun va Kundadjuaz hodisalari 
aniqlangan. Ular qadimiy uglerodli choʻkindi konlarining mintaqaviy metamorfizmi 
jarayonida vujudga kelgan, kristall shistlar, gneyslar, marmar va boshqalarga aylangan. 

---

45
Genetik turi metamorfik; uzunligi 2-5 km gacha, qalinligi 1,5-2,5 gacha boʻlgan 
kvarts-grafitli shistlar, kvarsitlar va marmar minerallashgan zonalarda tarqalgan, 
mayda-mayda, mayda yoriqli minerallashuv shakllari. Uglerod miqdori 3,5-10,3% ni 
tashkil qiladi.
Minerallashgan zonalarni tashkil etuvchi jinslar kuchli ezilgan va parchalangan;
ularda ba'zan kichik lentikulyar joylar kuzatiladi. Barcha obyektlar ichida eng qiziqi 
Qashqadaryo viloyati Shahrisabz tumani hududida, qishloqlar yaqinida joylashgan 
Zaxchaxon ko‘rinishidir. Gehlen, temir yo'l stantsiyasi bilan tuproq yo'li bilan 
bog'langan. Kitob. Geologik tuzilishga Zaxchaxonin qatlamlarining uchinchi, 
toʻrtinchi va beshinchi aʼzolarining metamorflangan qatlamlari kiradi, ular yuqori 
karbon davrining marmar va marmar ohaktoshlari bilan bir-biriga mos kelmaydigan 
tarzda qoplagan marmar, shistlar va kvarts porfiri tüflari bilan ifodalanadi. To'rtinchi 
a'zo bo'limida marmar ustunlik qiladi. Bo'limning ushbu qismida grafitning eng yuqori 
miqdori cheklangan. Voqea lentikulyar tana bo'lib, intensiv grafitlangan jinslardan 
tashkil topgan, uzunligi 3 km (o'rganilayotgan qismida) o'rtacha qalinligi 145 m.Ruda 
tanasining eng katta qalinligi uning markaziy qismi bilan chegaralangan. Yiqilish 
bo'ylab uni 450 m balandlikda kuzatish mumkin. Grafit rudada mayda, mayda boʻlakli 
ajralishlar va kamdan-kam hollarda alohida jadval shaklidagi olti burchakli donalar 
koʻrinishida uchraydi. Agregatlar shakli va o'lchami bo'yicha millimetrning yuzdan 
o'ndan bir qismigacha, alohida shkalalarning o'lchamlari esa mingdan yuzinchigacha.
Hajmi va shakli bo'yicha grafit aniq kristall bo'lib, xira xilma-xillik bilan ifodalanadi.
Genetik xususiyatlariga ko'ra, Zaxchaxonning namoyon bo'lishi tasnifga ko'ra, 
cho'kindi jinslarning chuqur metamorfizmi natijasida paydo bo'lgan, dastlab organik 
moddalarni o'z ichiga olgan, aftidan, uglerod manbai bo'lib xizmat qilgan, maydalangan 
grafitning metamorfik konlari turiga kiradi. grafit shaklida kristallangan (Babaev, 1935; 
Nyrkov, 1967; Trenbach, 1993). Ushbu turdagi konlar rudadagi grafitning nisbatan 
pastligi (2,5 dan 17% gacha) bilan tavsiflanadi, ammo katta o'lchamli, nisbatan oddiy 
ishlov berish texnologiyasi va laxta grafitning yuqori texnik qiymati bu konlarni asosiy 
sanoat manbasiga aylantiradi. kristalli grafit. Bu turga Ukraina va
Rossiyadagi 
o'xshash konlar (Zavalievskoe, Taiginskoe, Bezymyanskoe va boshqalar) kiradi.
Bezymyanskoye konining po'stloq grafiti sharoitlariga asoslanib, unga ko'ra balans 

---

46
rudalarida grafit uglerodining o'rtacha miqdori 3,5% ni tashkil qiladi, 1% ga teng, 
Zaxchaxoninskiy namoyon bo'lishini kashf etganlar Yu.V.Nyrkov. va A.B.Beder 
Zaxchaxon hodisasining grafit rudalari sanoat talablariga mos kelishini va “boy 
rudalar” turkumiga kirishini aniqladilar. Xuddi shu geologlar Zaxchaxon hududida 41,6 
million tonna sof grafit miqdorida bashorat qilingan resurslarni aniqladilar. Yu.V.ning 
so'zlariga ko'ra. Nyrkov va A.B. Bederning so'zlariga ko'ra, prognoz hisobi to'liq emas, 
chunki intensiv grafitlangan jinslar gorizonti sezilarli darajada kattaroq parametrlarga 
ega va Zaxchaxonin sinklinalining janubiy va shimoliy qanotlarida, shuningdek, 
Turtkuilyuk antiklinalining janubiy qanotida kuzatilgan, ya'ni. , tushish orqali 5 km dan 
ortiq. Shu munosabat bilan, ularning fikricha, Zaxchaxonning paydo bo'lish hududida 
grafit zahiralarini amalda cheksiz deb hisoblash mumkin. Ular Zaxchaxonning keyingi 
namoyon bo‘lish istiqbollarini aniqlash uchun bu yerda qidiruv va qidiruv ishlarini 
yo‘lga qo‘yish zarur, degan xulosaga kelishadi. 
Shunday qilib, grafit minerallari tarqalishining o'ziga xos xususiyatlari ularning 
ko'pchiligi qadimgi prekembriy va paleozoy shakllanishlari bilan bog'liqligini ko'rsatadi.
Grafit intruziyalarning kontaktga yaqin zonalarida mayda toʻplanishlar hosil qiladi va 
kontakt metamorfizm jarayonlari (Oqsoy, Alami, Igrikoʻl, Mironkoʻl va boshqalar) 
natijasida hosil boʻladi. Quyi silur davrining kremniy-slanets shakllanishi ham qulay 
boʻlib, uglerodli-argilli slanetslar (Qoʻshrobod, Tusun va boshqalar), marmar 
ohaktoshlari va marmar (Chargtosh, Toʻtaksoy va boshqalar) bilan ifodalanadi.
Uzunligi 2 km boʻlgan metamorfogen genetik tipdagi maksimal grafit minerallashuvi 
koʻrinib turgan qalinligi 200 m boʻlgan Tusun rudasi konida uglerod miqdori 30% 
gacha qayd etilgan. Yuqoridagi ob'ektlarning aksariyati magmatik va kontakt-
metasomatik genetik tiplarga tegishli.
Metamorfik 
genezisning 
grafit 
minerallashuviga kelsak, ularni o'rganish darajasi sezilarli darajada past, garchi 
strukturaviy jihatdan bu genetik turdagi grafit kristallari, Surxdarinskoye (Tojikiston) 
grafitining mashhur o'tga chidamli ("tigel") koniga o'xshashdir. qo'pol kristalli grafit 
manbai sifatida afzalroqdir.