Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

Katalizning elektron nazariyalari. 
Moddaning katalitik xossalari uning 
elektron tuzilishiga bog„liqligini birinchi bor Pisarjevskiy asoslab bergan. U metallar 
va yarim o„tkazgichlar katalizatorlar ekanligiga va bunday moddalar ozod yoki 
kuchsiz bog„langan elektronlar tutishini va ular adsorbilanish qavatida boruvchi 
oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida qatnashishi mumkinligiga e‟tibor bergan. 
Misol uchun, vodorodning platinada katalitik oksidlanishini ko„rib chiqamiz. Gaz 
fazasida 
2N
2
+O
2
=2N
2
O 
reaksiyasi sekin boradi, chunki ushbu reaksiyaning ketishi 
boshlang„ich moddalar molekulalaridagi bog„larning uzilishini, ya‟ni ma‟lum 
energetik to„siqni yengishni talab qiladi. Metallning sirtida adsorbilanganda 
molekulalar ionlanishi mumkin. Kislorod metallning sirt qavatidagi ozod elektronini 
tortib, 
O
-
 
ioniga aylanadi, metallning o„zi musbat zaryadlanib qoladi va 
adsorbilanayotgan vodorod molekulalaridan elektronni tortib oladi. Ko„rsatilgan 
jarayonlarda katalizator elektronlarning donori yoki akseptori bo„lib xizmat qiladi. 
Uning sirtida adsorbilangan zarrachalar ionlanadi. Sirt bo„yicha migrasiyalanib, 
qarama-qarshi zaryadlangan ionlar bir-biri bilan oson ta‟sirlashadi. Ma‟lumki, 
bunday jarayonlarning faollanish energiyasi katta emas. 
Keyinchalik Roginskiy, Volkenshteyn va boshqalar tomonidan rivoj- 
lantirilgan elektron nazariyalarda katalitik ta‟sirni elektron-larning ta‟sirlashayotgan 
sirtdan chiqish ishi hamda atomlarning bo„sh 
d
-qobug„lari bilan bog„lashgan. Ko„p 
hollarda haqiqatan ham qotishmalarning katalitik faolligi bilan ulardagi 
d
- 
qobug„larning to„lish darajasi orasida bog„liqlik o„rganilgan. Shunday qilib, sirtdagi 
faol markazda boruvchi ko„pchilik geterogen katalitik jarayonlardagi elementar 

---

aktning mexanizmi ta‟sirlashayotgan moddalar va katalizator orasida sodir 
bo„luvchi elektron almashinuv bilan bog„liq ekan.