Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

Faol ansambllar nazariyasi. 
1939 yilda Kobozev katalizning yangi 
nazariyasini rivojlantirdi. Ushbu nazariya katalitik faol material inert tashuvchi 
sirtida taqsimlangan va adsorbilanuvchi katalizatorlar deb nom olgan 
katalizatorlarning xossalarini o„rganish natijasida vujudga kelgan. Inert 
tashuvchining sirti kam miqdorda qoplanganda, ushbu komponent alohida atomlar 
ko„rinishida joylashishi mumkin (amorf faza sifatida). Bunday adsorbilanuvchi 
katalizatorlar qator o„ziga xosliklarga ega. Masalan, katalizator mahsuldorligini 
tashuvchi sirtining faol material bilan qoplanish darajasiga bog„liqligi ma‟lum 
qiymatda maksimumdan o„tadi. Katalizatorning solishtirma faolligi qoplanish 
darajasi ortishi bilan eksponensial ko„rinishda kamayadi yoki maksimal qoplanish 
darajasida maksimumga ega bo„ladi. Adsorbilanuvchi katalizatorlarning o„ziga 
xosliklarini tushuntirish maqsadida faol ansambllar nazariyasi taklif qilingan. Ushbu 
nazariya quyidagi taxminlarga asoslangan: 
–katalizatorning faol markazi atomlarning assosiatlaridan iborat bo„lib, faol 
ansambl deyiladi; 
–inert tashuvchi blokli strukturaga ega, ya‟ni ozod migrasiya sohalarining 
to„plamidan iborat bo„lib, ular bir-biridan geometrik yoki energetik to„siqlar bilan 
ajratilgan bo„ladi. Katalitik faol materialning atomlari ushbu sohalarning har birida 
ozod migrasiyalanadi va bunda turli tarkibli ansambllar hosil qiladi, lekin qo„shni 
sohalarga o„ta olmaydi. 
Berilgan qoplanish darajasida ma‟lum tarkibli ansambllar hosil bo„ladi. Inert 
tashuvchining sirtida ma‟lum sonli atomlarni tutgan ansambllarning hosil bo„lish 
ehtimolligi maksimal bo„lgan holdagi qoplanish darajasida katlizatorning faolligi 
eng katta bo„ladi. Faol ansambllar nazariyasi tajribaviy ma‟lumotlar asosida faol 
ansambldagi atomlar sonini, migrasiyalanuvchi yacheykaning o„lchamlarini, sirt 

---

birligidagi faol ansambllar sonini va bitta faol ansamblning mahsuldorligini 
hisoblashga imkoniyat beradi. Ushbu nazariya asosida ko„pchilik adsorbilanuvchi 
katalizatorlar o„rganilgan. Oksidlanish reaksiyalarida bitta atomdan iborat ansambl, 
gidrogenlashda – ikkita va ammiak sintezida uchta atomdan iborat ansambllar faol 
bo„ladi. Ayrim hollarda ikki yoki uch xildagi ansambllar katalitik faol bo„ladi. 
Bunday hollarda turli miqdordagi atomlardan iborat ansambllar hosil bo„lish 
ehtimolligining inert tashuvchini qoplanish darajasiga bog„liqligida bir nechta 
ekstremal nuqtalar kuzatiladi.