Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

40–50
o
C 
haroratlar oralig„ida yotadi. 
40
o
C 
dan past haroratlarda 
fermentlarning faolligi keskin kamayadi, 
0
o
C 
ga yaqin haroratlarda fermentativ 
jarayonlar deyarli to„xtaydi. Fermentlar faolligining xuddi shunday keskin 
kamayishi 
50
o
C 
dan yuqori haroratlarda ham kuzatiladi, buning sababi harorat 
optimal sharoitlardan chetlashganda oqsildan iborat tashuvchi strukturasining 
o„zgarishidir. Har bir ferment eritma pHning ma‟lum oralig„ida yuqori faollikni 
namoyon qiladi. Fermentlarning faolligi reaksion aralashmada begona 
qo„shimchalarning mavjudligidan ham bog„liq bo„ladi. 
Kataliz jarayoni tabiatda, ya‟ni biokimyoviy reaksiyalarda, texnologik 
jarayonlarda va kimyoviy izlanishlarda nihoyatda katta ahamiyatga ega. Masalan, 
oqsillar sintezi, biologik tizimlardagi modda almashuvi, neftni va neft mahsulotlarini 
qayta ishlash, ammiak olish va uni oksidlash, sulfat kislotasini olish, metanol olish 
va boshqalar. Bu kabi reaksiyalar tezliklarini oshiruvchi moddalar katalizatorlar deb 
ataladi. Katalizator ta‟sirida borayotgan reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar 
katalizator bilan oraliq mahsulotlar hosil qiladi, so„ngra reaksiya mahsuloti hosil 
bo„lib, katalizator qayta ajralib chiqadi. Katalizator ishtirokida hosil bo„lgan oraliq 

---

moddalar yetarli darajada turg„un moddalar bo„lib, ularni alohida ajratib olish 
mumkin. Ammo bu ko„p hollarda reaksiyani qanday fazada sodir bo„lishi bilan 
bog„liq. 
Sxematik ravishda quyidagi reaksiya sodir bo„layotgan bo„lsin: 
А + B → С + D 
(
а
) 
Shu reaksiya katalizator ishtirokida quyidagicha amalga oshadi: 
А + K → AK 
(
b
) 
АК + В → С + D + K 
(
v
) 
bunda 
K 
– katalizator. (
b
) va (
v
) reaksiyalarning tezligi (
a
) reaksiyasining tezligidan 
katta bo„ladi. Bu farq, asosan, ishtirok etayotgan katalizatorning faolligiga bog„liq. 
Katalizatorlarda tanlovchanlik (selektivlik) mavjud bo„lib, biror reaksiyani 
tezlatgan katalizator boshqa reaksiyaga ta‟sir etmasligi mumkin yoki tezligi past 
bo„ladi. Agarda biror reaksiyaning tezligiga bir necha katalizator ta‟sir eta olsa, bu 
ta‟sirlanish turli usulda bo„lishi mumkin. Masalan, tiosulfatning yod ioni ishtirokida 
vodorod peroksid bilan oksidlanish reaksiyasi tetrationat hosil bo„lishi bilan boradi: 
H O

2
S O


2
H 


I


2
H O 

S O
2


2 2 
2 3 
2 
4 6 
Agarda shu reaksiyani yod ioni o„rniga molibdat kislota ishtirokida olib 
borilsa, sulfat hosil bo„ladi: 
2

4
H O

S O


MoO

2
SO
2


2
H 


3
H O 
2 2 
2 3 
4 
2 
Reaksiya sharoiti va katalizator turini o„zgartirish orqali etil spirtidan turli 
mahsulotlar olish mumkin: 
1)
 
С
2
Н
5
ОН 
Al
2
O
3 
,
H 
2
SO
4 

350

360
o
 C 
С
2
Н
4
+Н
2
О 
 
2)
 
2С
2
Н
5
ОН 
Al
2
O
3 
,
H 
2
SO
4 

250
o
 C 
(С
2
Н
5
)О+Н
2
О 
 
3)
 
С
2
Н
5
ОН 
Cu 


---

200

250
o
 C 
СН
3
С
НО+
Н
2
 
 
Na 
4)
 
2С
2
Н
5
ОН 

С
4
Н
9
ОН+Н
2
О 
 
5)
 
2С
2
Н
5
ОН 
ZnO

Cr
2
O
3 

400

450
o
 C 
СН
2
=СН-СН=СН
2
+Н
2
+2Н
2
О 

---

Katalizatorlar yordamida boradigan reaksiyalar tezliklarining oshishi, asosan, 
reaksiya uchun olingan moddalar faollanish energiyalarining kamayishi bilan 
bog„liq. Masalan, katalizatorsiz sodir bo„ladigan reaksiyalarda, o„rtacha qilib 
olinganda, faollanish energiyasi 
125–190 kJ/mol 
ni tashkil etsa, katalitik 
reaksiyalarda bu kattalik 
65–125 kJ/mol 
ga teng, fermentativ reaksiyalarda esa 
undan ham kam, 
34–50 kJ/mol 
ni tashkil etadi. 
Katalitik reaksiyalarda reaksiya sodir bo„lishi uchun zarur bo„lgan faollanish 
energiyasini ifodalovchi energiya g„ovining o„zgarishi 18
-rasmda 
ko„rsatilgan. 
Е 
Reaksiya koordinatasi