Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

Katalizning zanjir nazariyalari. 
Geterogen katalitik reaksiya-larning zanjir 
mexanizmi haqidagi nazariyani Semenov va Voyevodskiylar taklif qilgan. Ularning 
fikricha, qattiq jismning sirti doimo moyil-likning erkin birliklariga ega va shuning 
uchun unga poliradikal kabi qarash mumkin. Radikallar, odatda, juda katta reaksion 
qobiliyatga ega va kimyoviy o„zgarishlarda regenerasiyalanishi mumkin. Geterogen 
katalitik jarayon sirt qavatda yassi zanjirlarning paydo bo„lishi orqali ketishi 
mumkin. Valent to„yingan molekula katalizator sirtidagi erkin valentlik bilan 
ta‟sirlashib, radikalga aylanadi va u boshqa adsorbilangan molekula bilan 
ta‟sirlashib, reaksiya mahsulotini hosil qiladi, bunda sirt qavatidagi moyillikning 
erkin birligi regenerasiyalanadi. 
Geterogen katalitik jarayonlarda faqat radikal zanjirlar emas, balki energetik 
zanjirlar ham rivojlanishi mumkin. Gomogen sistemalarda molekulalarning 
harakatchanligi katta bo„lganligi sababli, energetik zanjirlar rivojlanishining 
ehtimolligi juda kam. Qattiq jism sirtida zarrachalarning harakatchanligi ancha 
kichik, shuning uchun faol markaz reaksiyaning elementar aktidagi energiyani 
yig„ishi mumkin, u esa adsorbilangan molekulalarni qo„shimcha faollantirishga 
ketadi. Shunday qilib, boshlang„ich katalitik akt keyingi aktning amalga oshishini 
osonlashtiradi. Energiyaning bunday rekuperasiyasi sirtda ortiqcha energiyaga ega 
bo„lgan nomuvozanat strukturalarning hosil bo„lishi bilan bog„liq. Yuqorida 
ta‟kidlaganimizdek, bunday jarayon ko„proq fermentativ katalizga tegishlidir. 
Katalizatorning energiyani vaqtinchalik akkumulyasiya qilishi natijasida kimyoviy 
reaksiya davomida uning sirtida faol markazlar soni ortadi. Oraliq mahsulotning 
hosil bo„lishi va parchalanishi reaksiyalariga nisbatan summar katalitik reaksiyaning 
tezroq borishini xuddi shu jarayonlar bilan tushuntirish mumkin. 
Nihoyat, geterogen katalitik zanjir reaksiyalar borishining yana bir mexanizmi 
Polyakov tomonidan ko„rsatilgan bo„lib, u katalizator sirtida ozod radikallarning 
paydo bo„lishi bilan bog„liq. Ozod radikallar reaksion hajm bo„yicha tarqalib, unda 
sekin-asta so„nib boruvchi gomogen zanjir reaksiyani keltirib chiqaradi. Geterogen- 

---

 
gomogen deb ataluvchi bunday reaksiyalarda katalizator faqat ozod radikallarni 
yetkazib beradi, jarayonning o„zi esa gomogen ravishda boradi. Katalitik 
jarayonlarning 
geterogen-gomogen 
mexanizmi ko„p hollarda tajribaviy 
tasdiqlangan.