Gomogen va geterogen kataliz nazariyalari

SEMINAR TOPSHIRIQLARI 
Katalizatorlarni tayyorlash 
Gomogen katalizda ishlatiladigan katalizatorlar maxsus usullar bilan 
tayyorlanmaydi. Geterogen katalizda qo„llaniladigan katalizatorlar maxsus 
tayyorlanadi. Bunda ularning fizikaviy va kimyoviy xossalari, tannarxi va mahalliy 
xomashyoligi kabi omillar e‟tiborga olinadi. Katalizatorlarning faolligi, selektivligi, 
chidamliligi, solishtirma sirt, mexanik mustahkamligi va boshqa xossalari ularni 
tayyorlash usullariga bog„liq. Katalizatorlarni tayyorlashning quyidagi usullari keng 
tarqalgan: cho„ktirish, aralashtirish va shimdirish. 
Geterogen katalizda metall katalizatorlari ham keng qo„llaniladi. Metall 
katalizatorlari quyidagi usullarda olinadi: 
1.
Metall oksidlari o„zakka shimdiriladi va azot bilan suyultirilgan vodorod 
ta‟sirida metallgacha qaytariladi: 
Ag
2
O+H
2

Ag+H
2
O 

---

2.
Ammiak sintezida ishlatiladigan temir katalizatorini olish uchun yuqori 
harorat va bosimda 
Fe
3
O
4
 
dan tabletka tayyorlanadi va u qaytariladi: 
Fe
3
O
4
+4H
2

3Fe+4H
2
O 
1.
Nodir metallar sim, to„r yoki yupqa gazlama holida qo„llaniladi. 
2.
Arzon metallning sirti galvanik usulda katalizator vazifasini bajaruvchi 
nodir metallning yupqa qatlami bilan qoplanadi. 
3.
Reney usuli (ishqor bilan ishlash): masalan, nikel bilan alyuminiyning 
ma‟lum tarkibdagi qotishmasi kerakli shaklda tayyorlanadi, so„ngra u 
NaOH 
ning 
20% 
li suvli eritmasi bilan qayta ishlanadi: 
2Al+2NaOH+6H
2
O

2Na[Al(OH)
4
]+3H
2
 
Hosil bo„lgan tuz suvda yaxshi eriganligi sababli, oson yuviladi va natijada, 
qolgan 
Ni 
g„ovaksimon holda bo„ladi (Reney katalizatori). 
Promotorlar. 
Katalizator xossasiga ega bo„lmagan birikmalarni boshlang„ich 
moddalarga qo„shish tayyorlanadigan katalizatorning faolligini, selektivligini va 
ishlash vaqtini ancha oshiradi. Bunday moddalar faollashtirgichlar yoki promotorlar 
deyiladi. Ular ikki guruhga bo„linadi: 
1.
Katalizatorning tuzilishini yaxshilaydiganlar. 
2.
Katalizatorning xossasini o„zgartiradiganlar. 
1-
tur promotorlar ko„proq miqdorda qo„shiladi. Masalan, fenolni gidrogenlab 
siklogeksanol olishda ishlatiladigan nikel katalizatori 
20% 
li soda eritmasi bilan 
faollashtiriladi.
2-
tur promotorlar esa, kam miqdorda ham yaxshi natija beradi. Masalan, 
vodorod peroksidni parchalanishining katalizatori 
98% Fe
3
O
4
+ 2% Al
2
O
3
 
dan iborat 
bo„lishi mumkin.
Har ikkala tur promotorlarning kritik konsentrasiyalari mavjud. 
Umuman olganda, promotorlar ta‟sirida katalizatorlar faolligining oshishi 
faollanish energiyasining kamayishi, solishtirma sirtning o„zgarishi va faol 
markazlar sonining ko„payishi bilan bog„liqdir. 

---