Glikozidlar

Mevasi - to’rt qirrali chanoq.
Geografik tarqalishi. Vatani Avstraliya. MXD da Kavkaz, Ukrainaning janubida (Qrim), Moldoviyada o’stirladi.
Mahsulot tayyorlash. 1 yillik barglar noyabr oyidan keyin, boshqa barglarini hamma vaqt terish mumkin.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Barglari lantsetsimon, tuxumsimon, zangori rangli, kulrang yashil bo’lib har xil uzunlikda bo’ladi. Chetlari tekis qirrali, tuksiz, juda ko’p qora dog’lari bor.
Kimyoviy tarkibi. 1,5 - 3% gacha efir moy, 10% oshlovchi va boshqa moddalar bor. Moy tarkibida 60 - 80% sineol bo’ladi.
Ishlatilishi. Efir moyi antiseptik xususiyatga ega shuning uchun bezgak, bo’g’ma, qizilcha, nafas yo’llari shamollaganda va gijja haydovchi sifatida ishlatiladi.
Steroid (yurak) glikozidlari.
Yurak glikozidlari digitalisning bir necha turlaridan (Digitalis purpurae, Digitalis lanata), adonis (Adonis vernalis), marvaridgul (Convallaria majalis), chitrang’i (Erysimum canensens), strofant (Strophanthus Kombe), oleandr (Nerium oleandr), kendir (Apocinum cannabinum) va boshqa o’simliklardan olingan.
Kimyoviy tuzilishi jihatidan yurak glikozidlari bir-biriga yaqin, ular ikki qismdan, qandsiz - aglikon va qandli - glikondan iborat. Aglikon glikozidlarning asosiy kardiotrop ta’sir ko’rsatuvchi qismi bo’lib, uning negizi steroid - siklopentanopergidrofenantrendan iborat. Steroidning 17holatida to’yinmagan 5-a’zolik lakton halqa, ba’zi glikozidlarda to’yinmagan 6-a’zolik lakton halqa qo’shilgan bo’ladi. Glikozidlar uchun lakton halqaning bo’lishi shart, bu xalqa olib tashlansa yoki boshqa holatda bo’lsa, glikozidlarning yurakka tanlab ta’sir etish xususiyati yo’qoladi. 5-laktonli glikozidlar kardenolid, 6-laktonlik glikozidlar bufadenolidlar deb ataladi.
Yurak glikozidlarining kimyoviy tuzilishi
Glikozidlarning glikon qismi har xil qandlar: d-glyukoza, d-digitoksoza, d-simaroza, L-ramnozalardan iborat. Qandli qismi glikozidlarning eruvchanligiga, hujayra membranalaridan o’tishiga, biologik faollik va zaharliligiga ta’sir ko’rsatadi.
Glikon bir, ikki, uch, to’rt qandlardan iborat bo’lishi mumkin, bunda ular mono-, di-, tri-, tetraglikozidlar deb ataladi. Biologik faolligi bo’yicha glikozidlarni quyidagi qatorga qo’yish mumkin: monoglikozid > diglikozid > tetraglikozid < aglikon.
Kimyoviy jihatdan yurak glikozidlari organizmda hosil bo’ladigan steroid gormonlar, xolesterin, safro kislotalarga o’xshab ketadi, balki yurak glikozidlarining o’zi ham odam organizmida hosil bo’lar, balki shu moddalar yetishmovchiligi tufayli yurak kasalliklari paydo bo’lar, degan ilmiy gipotezalar ham bor. Shuning uchun yurak glikozidlarini haqli ravishda korgormonlar deb atasa ham bo’ladi.