Gistologiya, stitologiya va

Gistologiya, sitologiya va embriologiyaning
qisqacha tarixi
Tana to ‘qimalarining klassifikatsiyasini tuzish uchun qadimgi 
tabiatshunoslar: Aristotel (er. av. IV asr), Galen (er. av. Ill asr), 
Avitsenna (Abu Ali Ibn Sino, X asr) va boshqa ko'pgina olnmlar 
urinib 
ko‘rganlar. 
Lekin 
to ‘qimalarning 
nisbatan 
to -la 
klassifikatsiyasi fransuz anatomi Ksavc Bish asarlarida kelririlgan. 
K. Bish 1801-yilda 21 xil mikroskopik to'qim alarni tafovut qilgan 
va hayvon a’zolari ana shu har xil to'qim alarning murakkab 
uyg‘unligidan hosil b o ia d i deb hisoblagan. Shunday qilib. 
gistologiya fani mikroskop kashf etilmasdan ancha ilgarn 
bunyodga kelgan va ichki a’zolar, to'qim alar va hujayralar 
tuzilishini o ‘rganib rivojlangan. «Gistologiya» termini csa fanga 
K.Bishning shogirdi Mayer tomonidan 1819-yili kiritilgan. 
Gistologiyaning fan sifatida rivojlanishida mikroskopning yarati- 
lishi va uning organlar tuzilishini o ‘rganishda qo'llanilishi muhim 
rol o ‘ynadi. Faqat mikroskop tuzilishining takomillashishi 
tufayligina gistologiya fani rivojlanishi mumkin. G. Galiley 
tom onidan XVII asr boshlarida teleskop (ko‘rish nayi) yaratildi. 
1609-yilda esa u ushbu teleskop asosida, juda sodda bo'Isa ham, 
mikroskop konstruksiyasini yaratdi. Mikroskopni ilmiy tekshirish 
ishlarida q o ‘llashda London qirol jamiyatining a ’zosi - fizik. 
astronom , geolog va biolog Robert Guk (1635 - 1703) katta rol 
o'y n adi. U m ikroskopning konstruksiyasini o ‘zgartirib, texnik 
jih atd an ancha murakkablashtirdi. Organlarning mikroskopik
8

---

tuzilishini o ‘rganishda Marchello Malpigi (1628 - 1694), 
Neemiya Gryular (1641 - 1712) ham o ‘zIarining klassik asarlari 
bilan katta hissa qo'shdilar.Ular tomonidan bir qator kashfiyotlar 
qilindi. Xususan, Malpign teri, taloq, buyrak va boshqa 
organlaming mikroskopik tuzilishini tasvirlab berdi. Xozir ham 
bir qancha mikroskopik strukturalar uning nomi bilan yuritiladi. 
T o‘qima tushunchasini ilk bor M.Malpigi taklif etgan. Uning 
fikricha, to'qim a o 'z tuziiishi bilan «pufakcha» yoki «qopchalar» 
yig'indiaini eslatadi.
Havaskor mikroskopchi Gollandiyalik Anton van Levenguk 
(1632-1723) o'zining mikroskopik tekshirishlari bilan bir qator 
kaua va sezilarli kashfiyotiar qildi va mikroskopik anatomiyaning 
rivojlanishiga ham sezilarli hissa qo'shdi. Levengukning ishlari 
mikroskopik strukturalar haqidagi fanga asos bo'lib xizmat qiiadi. 
O'zining ko‘p yillik ilmiy ishlari tufayli u 1680-yilda Britaniya 
qirol jamiyatiga a'zo qilib saylandi.
G istologi\aning fan sifatida shakllanayotgan davrida rus 
olimlari 
ham 
uning rivojiga o'zlarining katta hissalarini 
qo'shdilar. M Tercxovskiy (1740 - 1796) birinchi bo'lib mikros­
kop yordamida biologik temada eksperimental tekshirishlar 
o'tkazib tirik mikfoorganizmlar jonsiz organik moddalar yig'indi- 
sidan paydo bo'ladi dcgan idealistik qarashlarga zarba beradi. 
Birinchi rus gistologiyasining asoschilaridan A.M.Shumlyanskiy 
(1782) esa mikroskop yordamida ko'pgina organlaming tuzilishini 
o'rgandi. U buxrak nefronining to 'g 'ri va egri-bugri kanalchalari, 
tomirli koptokchalari tuzilishini to'Ia tasvirlab berdi. XIX asr 
o'rtalarida 
to'qim alar 
va 
organlar tuzilishini 
o'rganishda 
mikroskopik tekshirishlaming qo’llanishi gistologiya fanining 
gurkirab rivojlanishiga olib keldi. Bu davrga kelib mikroskopik 
anatomiya asosan yaratilgan edi. Bularning hammasi o'sha davrda 
Gassal, K.yollikerr Levdig va boshqalar tomonidan yaratilgan bir 
qator gistologiya darsliklarida o 'z ifodasini topdi. Kelliker va 
Leydig o ’z qo'llanmalarida to'qimalaming 4 xilini, ya’ni epiteliy, 
biriktiruvchi, mushak va nerv to'qimalarini tafovut qilganlar. XIX 
asr oxirlarida sitologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshladi. 
Hujayra bo'linishi tasvirlangan ilmiy ishlar ana shu davrga
9

---

tegishlidir. I. D. Chistyakov (1874) kariokinez bo'iinishim ng 
ayrim tomonlarini teksh -di, lekin ularni bnr umumiy jarayonga 
tegishli ekanligini aniqlay olmadi.
Kariokinez bo'linish protsessining asosi> bosqichiarini birinchi 
marta E. Strasburger o'zinm g «Hujayralar hosnl boMishi va 
hujayralar boMinishi to'g'risida» degan asarida (1875) to ‘la 
tasvirlab berdi. U shuni aniqladiki, hujayralar bo'linish vaqtida 
yadro yo'qolm aydi, balki o ‘zgaradi va natijada ikkita «qiz» yadro 
hosil bo'ladi. Lekin E. Strasburger ishlarida ham miloz fazia- 
larining aniq ketma-ketligi benlmagan.
Hayvon 
organizmlarida 
somatik 
hujayra 
yadrolarining 
boMinish protsessi kievlik gistolog P. 1. Peremejko tomomdnn 
(1878) triton terisining epiteliysi misolida lasvir elnlgan. U ham 
boMinish protsessida fazalarning ketma-ketligini amqlay olmadi. 
Shuni aytib o ‘tish kerakki, «kariokinez» termini fanga I.S7q-yilda 
V. Shleyxer tomonidan kiritildi. Kariokinez bo'linish fa/alarinm g 
ketma-ketligini 
1879-yilda 
V. 
Flemming 
tasvirlab 
berdi. 
Hujayralar bo‘linishining yanada lo‘laro ta ’iill XIX asrning yink 
olimlaridan Oskar Gertvig (1849 - 1922) tomonidan bcrilgan U 
kariokinez boMinish paytida. hujayra yadrosi moddasining 
tuzilishida o ‘ziga x.os о zgarishlar boMib o'tishini ko'rsaladi. 
Gertvig va Strasburger yadroning irsiy bolgilarin- avloddm - 
avlodga o'tishidagi rol ini aniq ta’ri flay oldilar. Hujayra iffiiing o !/ 
navbatida juda 
ko‘p 
mayda 
komponenllardan 
tu/ilganligi 
to ‘g ‘risidagi fikrni O. Gertvig olg‘a surdi.
Sitologiyaning 
fan 
sifatida 
rivojlanishida 
luijayra 
nazariyasining yaraiilishi hal qiluvchi qadam bo'ldi. llu ja\ra 
nazariyasini yaratishda Guk, Gryu. Malpigi va l.evcnguk 
tomonidan o'sim liklar hujayralari tuzilishiuing ochilishi asos 
boMdi. «Hujayra» terminini birincni marta fanga Guk l.iritgan. 
M ikroskopning takomillashuvi hujayra nazariyasini rivojlan- 
tirishda katta ahamiyat kasb etdi. Hayvon to ‘qimalarini o'rganish 
esa hujayra nazariyasining shakllanishida katta rol o 'y najdi. 
Bunda buyuk chex olimi Ya. Purkine (1787-1869) va uning 
shogirdlarining xizmatlari katta boMdi. Uning shogirdlari orasida 
har xil hayvon to ‘qimalarini o ‘rgangan G. Valcntinni (1810-1883)
10

---

alohida ko'rsaiib o'tish kerak. YA. Purkinening o‘zi mikroskopik 
anatomiva va mikroskop texnikasining asoschisi hisoblanadi. 
Ammo Purkine va uning shogirdlari T. Shvann tomonidan dadillik 
bilan olg'a surilgan va tadqiq qilingan o ‘simlik va hayvon 
hujayralanning elemental' strukturasi orasidagi o‘xshashlikni 
ishlab chiqishga ju r a t eta olmadilar. Matias Shleyden (1804— 
iSSI) 
tomonidan 
yaratilgan 
hujavralaming paydo bo‘lish 
nazariyasi ham hujayra nazariyasini yaratishda katta rol o‘ynaydi. 
bu nazariva keyinchalik, sitogenezns nazariyasi deb ataldi. 
Shleydenning ta'rificha, yangi hujayralar faqat mavjud hujayralar 
asosida pavdo bo'ladi. Hujayra nazariyasini Teodor Shvann 
(1810-1882) yaratishga muyassar bo'ldi («Sitologiya» ga q).
XIX 
asmitig 
ikkinchi 
yarmida 
hujayra 
nazariyasining 
yaratilishj. mikroskop texnikasining lakomillashishi, biologiya, 
lvinno \a boshqa lanlardagi yirik kashfiyotlar gistologiya fanining 
gurkirab rixojlanishiga olib kcldi. Chunonchi, XIX asr o‘rtalarida 
Poterburg tibbi\ot akademiyasida, Moskva, Qozon. Kiev, Xarkov 
va boshqa shahar umversitetlarida mustaqii gistologiya kafedralari 
vujudga kcldi. Bularning tashkilotchilari va rahbarlari A.I. 
Babuxip. 
I;.V. 
Ovsyannikov, 
F.N. 
Zavarikin, 
(.) Л. Arnshtevn, P.I. Peremejko. II.A. Xrjonshchevskiy bo‘ldilar. 
Pirovtfflida, I.P. Pavlov va I.M. Sechenovlaming ta’hmotlari 
gistologik va asosan neyrogistologik tadqiqotlarini rivojlantirishda 
katta rol o ’VnadiJ Bu davrga kelib Rossiyada o'znning original 
yoMialrehi bilan l'arq qiladigan bir qancha yirik gistologiya 
makiablari vuiudga keldi. Bular orasida Moskvada A.I. Babuxin 
(1827-1841) tashkil etgan gistologiya maktabining materialistik 
dunyoqarashlari yaqqol ko'zga tash-lanib turadi. Bu maktabning 
Jm iy yo'nalishlari asosida nerv va mushak to‘qimasining 
gistoftziologiyasi votadi
A.A.Zavarzin (1886-1945) gistologiya fanida yangi yo‘nalish
- evoKutsion gistologiya yo nalishini ochib berdi. U har xil 
hayvonlardagi bir-biriga o'xshash funksiyani bajaruvchi to'qi- 
malar bir-biri biian o'xshash tuzilishiga ega degan xulosaga keldi. 
A.A.Zavarzin 
yaratgan 
to'qimalar 
klassifikatsiyasi 
asosida 
funksional prinsip yotadi. Muhitning bir-biriga monand taktorlar
U

---

ta ’siri, bir tomondan, har xil hayvonlarning kelib chiqishiga 
sababchi bo‘lsa. ikkinchi tomondan, ular to‘qima tuzilishining bir 
xilligini ta ’min etadi. A.A. Zavarzin filogenetik jihatdan bir- 
biridan 
ju da 
uzoqda 
turuvchi 
hayvonlar 
ti.izi 1 ish larining 
o ‘xshashlik hodisasini «to‘qimalar evolyutsiyasining parallel 
qatori nazariyasi» deb atadi. N. G. Xlopin (1897-1962) 
evolyutsiya asosida to'qim alam ing tabiiy klassifikatsiyasini ishla'b 
chiqdi. U muayyan to‘qimalar o'ziga xos xususiyatlarini doimo 
saqlash xususiyatiga ega ekanligini ko'rsatadi. Xlopinning 
divergent evolyutsiya nazariyasi bo‘yicha to ‘qiinalar o ‘zining 
evolyutsiya va ontogenezida organning rivojlanishidan ajralmagan 
holda divergent rivojlanadi, ya’ni belgilarning ajralishi kuzatiladi.
0 ‘zbekistonda gistologiya fanining rivo j lanish i Toshkont 
shahrida 0 ‘rta Osiyoda birinchi ilm o ‘chog‘i — 0 ‘rtn Osiyo davlat 
universiteti tashkil etilishi bilan bog‘Iiqdir. Univeisilct qoshidagi 
tibbiyot fakultetining birinchi gistologiya kafedrasini Moskva 
universiieiining professori E. M. Shlyaxtin tashkil etdi va unga 
boshchilik qildi (1 920- 1939). 0 ‘zbckistonda va umuinan O 'rla 
Osiyoda, gistolog'ya fanining paydo bo‘lishi va rivoilanishi 
universitet tibbiyot fakulteti bilan bog‘ I iqdir. Respublikami/da 
gistologiya fanining gurkirab rivojlanishi va bu suhada oiih borila- 
yotgan ilmiy-pedagogik ishlarning jahon miqyosida tan olinishi 
professor, 0 ‘zbekiston FA akadcmigi Koirnljon Axmadjon&vich 
Zufarov nomi bilan bogMiqdir (1.1-rasm). U 1963-yildan to 
umrining oxirigacha (2002-yil) Toshkent tibbiyot 
instituti 
gistologiya, sitologiya va embriologiya kafcdrasiga rahbarlik qilib 
keldi. 1965-1970-yillarda K.A.Zufarovning yuksak ilmiy va 
tashkilotchilik qobiliyatlari bois gistologiya kalVdrasi qoshida eng 
zamonaviy 
elektron 
mikroskoplar. 
ultramikrotomlar, 
ultrasentrifiigalar bilan jihozlangan klinik-eksperimental ilmiy 
tekshirish laboratoriyasi tashkil etildi. Tez orada laboratoriya 
sobiq Ittifoq respublikalari va xorijiy davlatlar uchun