Gistologiya, stitologiya va

elektron
mikroskopiya b o ‘yich a ilmiy markaz
maqominj oldi.
12

---

1.1-rasm. К A. Zufarov 
1.2-rasm. J.H. Hamidov
Akademik 
K.A./.ufarov 
respublikamizda 
ilk 
bor 
yirik 
morlologlar makiabini yaratdi, birinchi bo'lib gistologiyada yangi 
istiq holli
yo'nalishm - funksional morfologiyani va hujayra darajasidagi 
mosla.sluu jclrayonlarini tibbivot amaliyoliga samarali tadbiq etdi
О zbekisiQn 
aislologlarining asosiy 
ilmiy y o ‘nalishi 
ichki 
a 'z o la ffigfti 
proisesslaming morfologik asoslarini 
o ‘rganish, 
hujayralafdam moddaiar iransportining va sekret hosil boMish 
proiscssiniiig funksional morfologivasini o'rganishga bag‘ish- 
kmg.m. Toxhkopt Davlat libbivot instituti olimlari akademik 
к . Л. /u fa ro v , prof. V.iVi. Gontmaxerl prof. A.Yu. YoMdoshevlar 
samarali ilmiy tekshirish ishlari olib borib. 1987-yili yangi 
kashfiyot vaiauiilar. Ular dunyoda binnchi bor go'dak bolalarda 
K'li.ik orqali lo 'rilg a n oksil moddalari buyrakda parchalanishini
i.sboil idiiar va pcdiatriva. oietulogiya fanlarining rivoj topishiga 
salmoqli bissft Hp'shdilar.
Siiologiya 
fani so\asida 0 ‘zbekislon Biokimyo instituti 
clckiron nukroskopiya bo'lim ida akademik J. H. Hamidov (1.2- 
rasm). raliharligida sitologik va sitogenetik ishlar molekulyar 
•Jarajalanda olib borildi, birinchi marta iransgen hayvonlar olindi, 
hujayralardan nervlarni о stiruvchi omillar ajratilib, ular turli 
sharoiilarda o'rganildi, nur tasirida filo-ontogenezda gemopoez, 
immunopoez va endokrin azolar о rganildi. Sitologiya sohasida 
y:\rarilgan bu ilmiy maktab ham katta shuxrat qozondi. Bu 
makiabning talantli olimlari O.T. Oqilov K.N.NishonbdeV’’ va
13

---

boshqalar sitologiya sohasida Respublika Davlat mukofotiga 
sazovor boMdilar.
Elektron mikroskopning yaratilishi va uning biologiya va 
tibbiyotga tadbiq qilinishi jahon gistologlari tadqiqotlarida 
olamshumul burilish yasadi. Elektron mikroskop 1928-1931- 
yillarda yaratildi. Ullramikrotomning yaratilishi, fiksatsiya, qu- 
yish, b o ‘yash metodlariniig yanada rivojlanishi esa elektron 
mnkroskopning biologik tadqiqotlarda keng qo'llanilishiga imkon 
yaratdi. Uning gistologik tekshirishlarda ishlatilishi bilan hujay- 
raning membranalar sistemasidan tuzilganligi, hujayra ichida 
ribosomalar kabi nozik strukturalar borligi aniqlandi. Morfo- 
logiyada elektron mikroskopiya, elektron mikroskopik radio- 
avtografiya, sitokimyo va immunotsitokimyo kabi zamonaviy 
tekshirish usullarining ko‘llanilishi gistologiyada yangi y o 'n alish - 
hujayraning funksional morfologiyasini vujudga kcltirdi.
Embriologiyaning fan sifatida shakllanishi ham bevosifa 
mikroskopik tekshirishlarning takomillashuvi. gistologiya va 
sitologiyaning yutuqlari bilan bogMiqdir. Tug‘ilish. rivoj lanifih va 
tarraqqiyotning turli 
tirik 
mavjudollaming 
siri. 
jaraycuilar 
namoyon bo'lishi uchun sharoit (hech bo‘lmaganda qushlarda) 
yaratilish ehtimolligi qadimda yuzaga kelgan. Sun'iy sharoitlarda 
(inkubatorlarda) jo ‘jalarni ochirish haqidagi m a’lumollar qadimgi 
Yunon, Misr, keyinroq esa Mind va Xitoy filosoflari ishlarida 
mavjuddir. Eramizdan ancha ilgari bola tug'ilishi munosabali 
bilan yoMdosh haqida bir qancha m a'lum otlar paydo bo'ldi. Biroq. 
dastlabki 
embriologik 
kuzatuvlar 
va 
muhim 
embriHogik 
tasavvurlarning shakllanishi, aRidan, Gippokrat (eramizgacha 
460-377 yillar) va uning izdoshlariga mansubdir. IJning "Ayollar 
tabiati haqida”, “Etti oylik homila”, “Urug‘ haqida”, 'Urug lanish 
haqida” va boshqa kitoblarida bayon etilgan aksariyat fikrlari, 
ko‘pincha taxminiy xulosalar boMishiga qaramasdan, haqiqatga 
yaqin edi.
Gippokrat zamondoshi Aristotel (eramizdan oldingi 384-322 
yillar), o'zining “Hayvonlarning paydo bo‘lishi” va boshqa 
asarlarida aslida umumiy va qiyosiy embriologiyaga asos soldi. 
T a ’kidlash joizki, o ‘sha davrdayoq Aristotel tomonidan rivojlanSh
14

---

inexani/m i liaqidagi masala ko'tarilgan va epigenez haqidagi 
qarashlar (yunondan epi -ustida. genesis -k elib chiqish) 
shakllantirilgan edi. Aristoiel ilgari surgan noto‘g ‘ri g'oyaga, 
embrion erkak shahvati faollashtirilganidan keyin menstrual 
qondan hosil bo'lgan shaklsiz massadan rivojlanadi deya, 
qaramasdan u embriologiyaning asoschisi hisoblanadi. Yunon 
\rachi va olimi Klavdiy Galen (ok.eramizdan avvalgi 130-201 ) 
homila shakllanishi haqida kitob yozdi va unda homilaning 
rivojlanishi. oziqlanishi. hairraa tuzilishini bayon etib berdi. 
Bugung kunda bu tushunchalar allantois, amnion va yoMdosh 
silalida ms,Mum.
Uyg'onish asrida qon aylanishini ixriro etgan birinchi olim 
V.Garvey embriologiya laraqqivotiga ko‘p hissa qo^hdi. U
о a n in g 16’51'jVilda chop etgan "Hayvonlaming tuziiishi" kitobida 
qamr lo 'g 'ri va ilg'or g'oyalam i ilgari surdi. Uning "Tiriklik- 
Ui\um hujayras.dandir", "Qon avval homilada hosil boMadi". 
"Qon homilani uiraqqiy ekliradi" kabi tezislari tibbiyotdagi oMmas 
g Oy alar bo lib qolgan. U homilaga turli omillar tasiri haqida turli 
likrlar 
bildjrafli. 
XVII 
asrning 
ikkinchi 
yarmiga 
kelib, 
cm briflogiyada katia burilish boMadi. Sankt - Peterburgda 
ishlagan neinjs olim K A o lf (1733-1794) o'zining "TugMlish 
r.a.Mii\asi" (1750) nomli buyuk asarida epigenez nazariyasini 
rivojlanfci®. prelormisllar (animalkulistlar) va shu kabi nazariya- 
larini inkor eidi. Prelormisllar fikricha. jinsiy hujayralarda tayyor 
odamchalar boMadi. K.gcjlf birinchi marta homila varaqlari (ekto-. 
mezo-. enloderma) va nlarning homila rivojidagi rolini ko‘rsatdi, 
ko'p a/olar, to qimalarning rivojlanishi-gistogenezini yozib 
lolflirdi. k .l'. Voll \ . l . Pandera va K.E. Ber tadqiqotlarida 
2tLmona\ iy embriologivaga asos solingan edi.
Mikroskopning paydo boMishi embriologiya taraqqiyotiga ham 
katifa la'sir ko'rsatdi. 1670-yilda R.Graaf tomonidan tuxumdonda 
luNum hujayrasi yotad’gan Graat'pufagini, 1677-yilda A.Levenguk 
va talaba Gammlar spennatozoidlami yozib qoldirishdi. Lekin bu 
davrlarda qarama-qarshi g‘oyalar hali ko‘p edi. 1.1. Mechnikov 
(1845-19161 va A. O. Kovalevskiy (1840-1901.) tomonidan 
umurtqasizlar va quyi umurtqalilami qiyosiy o'rganish yuzasidan
15

---

olib borilgan klassik tadqiqotlar natijasida turli sinflar va tiplarga 
mansub hayvonlar o ‘rtasida ко pgina umumiylik mavjudligi, 
ulaming barchasi o‘z rivojlanishida o ‘xshash bosqichlami, xususan 
homila kurtaklari paydo bo'lish bosqichini o‘tishi aniqlandi. Bu bilan 
hayvonot olamining birligi uzil-kesil isbotlandi. Shuningdek, XIX asr 
oxiri - XX asr boshlarida embriologiya sohasida homila 
rivoj lanishining tashkil topishi, 
neyrogumoral 
boshqaruv va 
embriogenez jarayoniga tashqi muhit omillarining ta’siri haqidagi 
tasaw urlarga aniqlik kiritish imkonini beruvchi eksperimental usullar 
qo‘llanila boshlandi. P.P. Ivanov (1872-1942) embrional rivojlanish 
va regeneratsiyaning o ‘zaro ta’siri, to‘qima nishonalarining ulfTeren- 
siallashuviga muhit omillarining ta’siri kabi qator muhim embri- 
ologik muammoni o ‘rganishga hissa qo‘shdi. U organogenezini 
stimullovchi bosh va tanadan iborat ikkita boshqaruvchi mavjudligini 
ko‘rsatib berdi, segmentlangan hayvonlar rivojlanish' nazariyasini 
yaratdi. 
P.P.Ivanovning 
shogirdi 
P.G.Svetlov 
(1992-1974) 
embriogenez kechishida qator ekologik omillaming (harorat, ochlik. 
ionlovchi radiatsiya va boshqalar) o‘mini o rganishga diqqat 
e’tiborini qaratdi. U barcha hayvonlar rivojlanishidagi (jumladan sut 
emizuvchilar) kritik davrlami aniqlab berdi. P.G.Svetlov tomonidan 
ishlab chiqilgan kritik davrlar nazariyasi biolog'ya va tibbiyot uchun 
muhim ahamiyatga ega, chunki rivojlanishdagi patologiyalar va 
nuqsonlar paydo bo‘lishi ehtimolligini oldindan aniqlash ■mkonim 
beradi. Embriolog A. G. Knorre (1914-1981) embriologiya darsligi 
yaratdi va embrional gistogenez haqidagi ta’limotga bebaho hissa 
qo'shdi. Embriologiyaning taraqqiyoti umumiy va tibbiy genctika 
yutuqlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Hozirgi zamon em- 
briologiyasi sitologiya, tibbiy genetika va ultratovush diagnostikasi 
usullaridan samarali foydalangan holda homila taraqqiyotida 
ehtimolligi yuqori bo‘lgan tug'm a nuqsonlarning oldini olish uchun 
xizmat qilmoqda.