Gistologiya, stitologiya va

Taqrizchilar:
A. Yu. Yuldashev-
tibbiyot fanlari doktori, professor, ioshkcnl 
Davlat stomatologiya instituti gistologiya va tibbiy biolugiya 
kafedrasi professori.
F.S. O ripov-
tibbiyot lanlari doktori, dotsent. Samarqand 
davlat tibbiyot instituti gistologiya kafedrasi mudiri
UO‘K: 611.018(075.8^
KBK: 28.06
ISBN 978-9943-993-51-8
© Q. R. To'xtayev va boshq.. 2018 
© «Tafakkur- bo stoni» nashriyoti, 2018.

---

Ostozimiz, O ’zbekiston Respublikasi 
Fanlar Akademiyasi akademigi 
Komiljon Axmadjonovich Zufarovning
yorqin xotirasiga bag'ishlanadi
SO‘ZBOSH I
Gistologiya. sitologha va embriologiya fundamental tibbiyot- 
ning eng muhim fanlaridan biri hisoblanadi. Tibbiyotning zaminiy 
fanlaridan. xususan gistologiya va embriologiyadan, chuqur 
bilimga cga bo'lm av turib. zamon talablariga javob beruvchi 
umumiy amaliyot shifokori bo'lib etishtshni tassavur ham qilish 
qivin
L'stozimiz akadcmik K..A. Zufarov tayyorlagan “Gistologiya” 
darsligiuing oxirgi nashri (1991-vil) chiqqanidan buyon oradan 
chorak asrdiB obo'lgan gistologiya i’a embriologiya shu davr mobaynida ko'pgina 
yajpgi dalillar bilan boyidi. /am onaviy tibbiyotning oxirgi o‘n 
\ illikl irda erishgan muvaffaqivaUari (o'zak hujayralarni ajratib 
olish va am alijotda qo'llash, transplantatsiya uchun to‘qimalar 
eti>luirish. ekbtrakorporal urug'Iantirish usullarini takomillash- 
tiri&h. o'smalarni immunogistokimyoviy tashxislash usullari va 
hok.i/olarl ko'p jihatclaji gistologiya. sitologiya va embriologiya 
fain Miiuqlarimng mahsulidir.
BulftmirH bari oVida gistologiya, sitologiya va embriologiya 
faninnig oxirgi .uluqlarini o'zida mujassamlashtirgan, hamda 
umumiy amaliyffl shifokori tayyorlash boyicha qabul qilingan 
dastur lalablariga to*la mos keluvchi yangi darslik yaratishni 
taqozo 
qildi. 
Toshkent tibbiyot 
akademiyasi 
va tibbiyot 
institutlurining gistologiya va embriologiya sohasida ko‘p yillik 
ilmiy-pedagogik lajribaga ega bo'lgan bir gumh olimlari shu 
ma'suliyatli va/ifani bajarishga kirishdilar. Mazkur darslikda 
gislologiva. sitologiya va embriologiyaning asoslari bo‘yicha 
zamonaviy ma'lumotlar keltirilgan. Unda ma'lum ketma-ketlikda 
hujayra biologiyasi, umumiy va xususiy gistologiya hamda odam 
embrional taraqqiyotining asoslari yoritilgan. Amaliy tibbiyot 
vazifalaridan kelib chiqqan holda, darslikning barcha bo'limlaricta
з

---

o'rganiladigap. strukturaiarga funksional yondoshishgct va ularning 
tibbiyot uchun ahamiyatiga aiohida c'tibor qaralilgan. Darslik 
bcrilgan nazariy materialni o ‘zlashtirishni ancha c 'n g ‘ay!ash- 
tiruvchi rasmlar va sxemalar bilan jinozlangan.
Darslikning mazmuni 0 ‘z'oekiston Respublikasi sog‘liqni saq- 
lash vazirligi io iionidan umumiy amaliyot shifakorlari uchun gis- 
lologiya, sitologiya va embriologiya fanidan tasdiqlangan dastuiga 
to ’la mos keladi.
Tabiiyki, darslik ayrim nuqson va kamchiliklardan xoii bo'l- 
masligi murnkin. Shu tufayli barcha taklif va mulehazalar mual- 
liflar tomonidan minnatdorchilik bilan qabul qilinadi.
4

---

I зов
g i s t o l o g i y a
, 
s i t o l o g i y a
v a
EM B R IO LO G IY A
f a n i g a
k i r i s h
Gistologiya. sitologiya va em briologiya fa^ii
Gistologiya lymion. histcg -lo 'q im a . logos — ta’iimot, fan) fani 
hi'jayra. to'qim a va a'zo (organ)laming taraqqiyom tiSilislii 
hamda uiaming hayot i'aoliyatlarini o'rganuvebi la'iirnoidir. U 
boshqa lanlaming so'nggi uituqlaridan fovdalanio. o ‘ia tez rivoj- 
lanin bormokda. Gistologiya anatom iva. fiziologiya, biokunyc, 
paiologik asiaiomiya kabi tibbiyot fanlari va biologiyamng turii 
Mihaiari bilan uzviy bogiangan. Hozirgi paytua gistologiya 
silolouiva. cm bnoiouisa. umumiv va \ususiv «islolouivani o 'z
w- 
« 
. О 
> - -<
ichipa oladi.
Sit. iogiya hujayralarning taraqqiyoli. tuzilislii va faoliyatini 
o'rgmiNa. embriologiya (yunoncha qo'shma so'z boMib, em -
ichida, brio 
qqbiq, birgalikda asa embrio - pushl. o'sm ch!) 
odam \ l haw onlar taraqqiyot qonuniyatlarini o'rgana'oi. Umumiy 
gJS'Kilogiya. j a ’ni to'qimalar haqidagi 
la'limot turli a'zo 
to'qim fibcirina laraqqivoti. tuzili'bi hamda vazifalarini tluiqur 
'. ilqin qiiadi. X
usimv
gistologiya esa odam va hayvonlar ma’lum 
bir aVolari va yJar tasbkiI ctgan sistemalarning taraqqiyoti, 
!u/iiis‘\i va hayol faoli'diiui o'rganadi.
Giguilpgiya fan ini, bunday alohida kursiarga bo' lib o ’rganish 
sharili liisoblanadi L’liunki organizm bir butun bolUb, lining 
Uurcra qismlari bir-biri biian o'zaro u/.viy bogMangan. Hujayralar 
va ;na!ar majmuasi ma'lum bir organ (a’zo) hosil qiiadi. o ‘z nav- 
kitida organhr kclib chiqishi, iuzilishi va vazifasiga qarab m a’lum 
bir tizim isi.sli‘ma)larga kiritiladi.
Gisioloiiiyani 
o'rganishda, asosan, 
mikroskopik usuldan 
lovdalanilaJi. l-lckiron mikroskopning yaratilishi to'qim a va 
a'zolarning nozik tuzilishini o'rganish uch.un keng yo‘l ochib 
bcrdi. Oxirgi yillarda Ian va texnologiyalarning rivojlanishi hujay- 
ra va lo“qima!arda kechadigan jarayonlarni molekulyar-genetik 
darajada o ;rganish imkoniyatlarini yaraidi.

---

T o’qilmalarning tuziiishi va taraqqiyolini o'rganish CH. 
Darvnnning evolyusiya ta’limotiga asoslanib olib bcriladi. Odam 
tanasini hosil qiluvchi hujayra, tc ‘qima va organlar tari^iy 
taraqqiyot natijasida oddiylikdan murakkablikka - oliy shakl 
ifodasiga etishgan, organik tabiat yaralgan evolyusiya jarayonning 
mahsuli deb qaraladi.
To'qim alarni o'rganish tashqi muhit bilan uzviy bog' 1 iq 
bo'lgan organizmning bir butunligi nuklai-nazaridan olib borilad’ 
Organizmning 
yaxlitligi 
esa 
barcha 
organ 
va 
sistemalar 
faolnyatinipg uygunligi hamda neyro-endokrin sistumalannng 
asosiy etakchilik roli bilan belgilanadi.
To'qim alarni 
funksional 
tomondan yondoshib 
o'rganish 
zamonaviy gistologiyaga xosdir. Hujayra, to'qim a va a'/.nlar 
tuzilishinipg ular faoliyatiga bog'liq tomonini yoriUivi-hi gistolo- 
giyadagi bu yo'nalish gistofiziologiya yoki funksional gistologiya 
deb ataladi. Struktura (tuzilma) va funksiya (faoliyat)niiig 
chambars 
bog'liqligi 
qonuniyati 
gistologiyada 
yaqqm 
namoyondir. Tuzilma (struktura) - bu har qanday faolivat 
(funksiya) ning material asosini (substratini) tashkil etadi. 
Masalan, nerv hujayralari va to'qim asidan tashkil topgan bosh 
mnya 
inson 
tafakkurining 
moddiy 
substrati 
liisoblanadi. 
Hujayralar yadrosi va organellalan organizmada kcchadigan turli 
xil moddalar almashinuvi jarayonining struktur asosini tashkil 
etadi. Zamonaviy gistologiya, sitologiya va embriologiyada 
qo'llaniladigan gistokimyoviy, molekulyar-gcnctik va immuno- 
gistokimyoviy usullar faqatgina hujayra, to'opm a va a'zolarning 
tuzilishini, ular faoliyati darajasini ko'rsatibgina qolmay. halki 
ro 'y berayotgan jarayonlar qonuniyatlarini ochib bcrish va ularni 
boshqarish imkoniyatlarini yaratadi. . Gistologiya, sitologiya va 
embriologiya fani hal qilayotgan ilmiy muammolar na?ari> va 
amaliy tibbiyotning ravnaqi uchun muhim ahamiyaiga ega.
Gistologiya, sitologiya va embriologiya fani oldiga qo'yilgan 
m uhim va hal etilishi lozim bo'lgan vazifalar quyidagilardir:
• 
odam va hayvonlar hujayra, to'qim a va a ’zolarining 
taraqqiyoti, differensiallanishi, tuziiishi va faoliyatining umumiy 
qonuniyatlarini ochib berish;
6

---

• yaxlit organizm miqyosida to'qim a va a ’zolar hayot 
faoliyatini boshqaruvchi mexanizmlarning struktur-funksional 
asoslarini o'rganish:
• larii xi 1 to'qimalarning fiziologik va patologik holatlarda 
qayta tiklamsh voki regenfatsiya qilish qonuniyatlarini o'rganish 
hamda regeneratsiva jarayoniarining boshqarilish mexanizmlarini 
ochib bcrish:
• odam lo'qimalari va a'zolarining yoshga qarab va turli 
sharoitlarga moslashuvida kuzatiladigan xususiyatlarini aniqlash;
p odam huiayralari. tn'qimalari va a'zolarining embrional 
taraqqiyoti qonuniyatlarini va rivojlanish nuqsonlari kelib 
clnqishiping strukuir-Hiiiksional mexanizmlarini o'rganish;
• tasilrai muhitdagi turli biologik, fizik va kimyoviy orr.il- 
Lmnmg hujayra. to'qim a va a'zolarga ta'sirini o'rganish.
In g o in g .\a . sitologiya va embriologiya fani, anatomiya, 
li/inlogiva va biokimvo fanlari bilan bir qatorda, nazariy 
nbbivotnmg asoslaridan biri bo*lib xizmat qiiadi. Zamonaviy 
!ibhi\, -lining aksam at yutuqlari (o'zak hujayra I ami ajratib olish va 
tibbiyot de qo'IIash. txjni xil o'smalarni tashhislash va davolash, 
ckMrakorporal unig'lai-tirish va boshqalar) ko'p jihatdan ushbu 
fandu ochib barilgan yangiliklar bilan bug'liqligi uning shifokor 
uehiin naqadar muhim ckanligini tasdiqlaydi. Hozirgi kunda 
sistolcejk1 tckshirish usullari klinik tibbiyotda kcng ko'larnda 
qo'lianiladi. Mar xil klinik usullar bilan bir qatorda turli 
moriologik m e to d lar- qon va suyak ko'migi hujayralarini, me'da- 
ichak sinIIiq pardasi. jigar, taloq va boshqa a'zolar olingan 
biopmtl.imi o'rganish brmorga aniq va to 'g 'ri tashhis qo'yishda 
o'ta muhim ahamivatga ega.
Klinik praktikada so'nggi yillarda me’da, ingichka va yug'on 
icliak 
shill 1 iq 
pardasining 
turli 
o'zgarishlarini 
aniqlashda 
moriologik va sitologik diagnostika o 'z o'rfflni topdi. Turli 
egiluvchan l-oroskoplarning paydo bo'lishi va ularning keng 
ko'Iamda ishlatilishi har xil patologik holatlaming o 'z vaqtida 
aniqlanishiga 
imkoniyat 
beradi. 
Jarohat 
ustidan 
olingan 
surtmalarni tekshirish jarohat bitayotganda hosil bo'layotgan 
granulvatsion to'qim a hujayralari va bu erdagi mikroblar holat-
7

---

larini ko‘rsatib beradi. Bu usulning qo‘llanilishi jarohat regene- 
ratsion holatini aniqlash, organizmning qarshilik kuchini belgilab 
olish va yarani davolash omillarini hal qilishda muhim ahamiyal 
kasb etadi.
Hujayralarda ro‘y beradigan murakkab kimyoviy, 
fizik 
jarayonlam ing o ‘rgaiilishi gistologiyaning kimyo va fizika fanlari 
bilan ham bevosita bog‘liq ekanini ko‘rsatadi. Shunday qilib, 
gistologiya, sitologiya va embriologiya normal va kasal odam 
organizmining hayot faoliyatining morfofunksional holatlarini 
chuqur ilmiy o ‘rganib, tibbiyot fanida muhim o ‘rin tutadi.