Gistologiya, stitologiya va

If asm 8. N . Sezuvchi erkin nerv oxirlari 
(kwmish nci bilan bo yalgan).
1-epidermis 2-biriktiruvchi to'qima.
3- mielinli nerv tolasi 4- dendrit terminal qismi
5- qon tomirlar
Biriktiruvchi 
to'qimadagi 
nerv oxirlari 
turli-tumandir. 
Ulaming juda ko'pchiligi o‘q silindrning turli darajada 
tarmoqlangan shoxlari hisoblanadi. Bunday oxirgi apparatlar 
(erkin bo'lmagan kapsulasiz nerv oxirlari) tarkibiga odatda 
neyrolemmotsitlar ham kirib, tolaning hamma tarmoqlarini
291

---

kuzatib boradi. Biriktiruvchi to'qim aning kapsulali nerv oxirlari 
turli tuman boMishiga qaramay, ular hamma vaqt o‘ q silindrning 
tarmoqlari va lemmotsitlardan tashkil topgan. Tashqaridan esa 
bunday retseptorlar biriktiruvchi 
to‘qimali 
kapsula bilan 
o‘ralgan.
Shunday 
nerv 
oxirlarigaodamda juda 
keng 
tarqalgan 
plastinkasimon 
Fater-Pachini 
tanachalari 
misol 
boMadi 
(rasm 8.15). Fater-Pachini tanachalar oval shaklidagi yirik 
tuzilmalar bo‘lib, ularning diametri 1-3 mmgacha etadi. Ular 
terming biriktiruvchi to‘qimasining chuqur qatlamlarida (ayniqsa 
barmoqlar terisida), ichki a’zolarda, qorin pardada qon tomirlari 
devori mushaklari orasidagi biriktiruvchi to'qimada va boshqa 
joylarda uchraydi.Tanacha o q silindraan, ichki va tashqi 
kolbalardan tashkil topgan. Sezuvchi nerv tolasi tanachaga kirish 
joyida o‘zining mielin pardasini yo‘qotadi va tanachanmg 
o'rtasida uni uzunligi bo‘ylab joylashadi. 0 ‘q silindrning oxiri 
to‘g‘nog‘ichsimon kengayma hosil qilib tugaydi. 0 “q silindrni 
atrofidan yarim oysimon halqalar shaklida bir necha qavat bo'lib 
joylashgan va yassilashgan Shvann hujayralaridan iborat ichki 
kolba o‘rab turadi. Yarim oysimon halqalar soni 80 tagacha etadi 
va ular ikki tomondan tirqishlar bilan ajralib turadi. Ichki kolba 
hujayralarining yadrolari 
halqalar lashqarisida joylashadi. 
sitoplazmasida esa ko‘ p sonli mitoxondriyalar, inayda vakuolalar 
va yaxshi rivojlangan Golji kompleksi uchraycu. Ichki kolbani 
tashqaridan biriktiruvchi to'qimali to‘ liq halqalardan iborat 
tashqi kolba o'rab turadi. Tashqi kolba plastinkasimon birik­
tiruvchi to‘qimadan tashkil topgan bo‘ lib, unda yassilashgan fib- 
roblastlar va spiralsimon yo‘nalgan kollagen tolalar 60 tagacha 
bir-birini kontsentrik ravishda o'rab joylashgan plasunkalami 
hosil qiladi. Tashqi kolba mexanik ta’sirlaming faqat dinamik 
tashkil qiluvchisinigina o'tkazadigan o‘ziga xos filtr vazifasini 
bajaradi. Fater-Pachini tanachalari 
bosim, og‘riq 
hamda 
vibratsiyani qabul qiladi (rasm 8.15).

---

Rasm 8.15. Kapsulali retseptorlar (Fater-Pachini lanachasi)
1-dendrit terminal qismi
2- qon tomiri
3- ichki kolba
4- tashqi kolba
5- kapsula
Kapsulali sezuvchi nerv oxirlariga sezuvchi tanachalar 
(corpusculum tactus) - Meysner tanachalari ham kiradi. Ular 
dcrmanine so'rg'ichli qavatida joylashadi. Tanachalar ayniqsa 
q o l va oyoq barmoqlari, Iablar. qovoqlar, tashqi tanosil a’zolari 
va sut bezining so^gMchida ko'plab uchraydi. Meysner 
tanachalari cho‘zinchoq oval shaklida bo1 lib. oMchamlari 50-100 
mkmga etadi va teri yuzasiga perpendikulyar joylashadi. Tashqa- 
ridan elastik tolalurga boy ho’ lgan biriktiruvchi to‘qimali kapsula 
bilan o'ralgan. Tanachaning markaziy qismi qavatma-qavat bo'lib 
teri yuzasiga nisbatan parallel joylashgan o ‘zgargan plastinka- 
simon Shvann hujayralari (taktil hujayralar) va kengaygan nerv 
oxirlaridan iborat. Tanachaga etib kelgan sezuvchi nerv tolasini 
o'zining mielin pardasini yo‘qotadi. Tanachaning asosidan 2 tadan 
9 tagacha o‘q silindr kapsula ichiga kirib juda mayda shohchalarga
293

---

tarmoqlanadi va ularnig har biri plastinkasimon glial hujayralar 
orasida kengayma hosil qilib tugaydi. Kollagen mikrofibrillalar va 
tolalar 
taktil 
hujayralami 
kapsula 
bilan, 
kapsuiani 
esa 
epidermisning bazal 
qavati 
bilan 
bog‘laydi, 
shu 
sababli 
epidermisning har qanday siljishi sezuvchi tanaga uzatiladi. 
Meysner tanachalari taktil ta’sirlami, masalan, teri yuzasiga 
berilgan bosimni qabul qiladi (rasm 8.16).
Rasm 8.16. Meysner (anachasi
Ruffini tanachalari dermaning chuqur qatlamlarida, ayniq.sa 
tovon terisida va bo‘g‘imlarda ko‘plab uchraydi. Tanacha ur- 
chug‘simon shaklda bo‘lib, uzunligi 2 mmgacha, diameffli esa 150 
mkmgacha etishi mumkin. Tanachaning markazi (ichki kolba) 
shoxlangan mielinsiz nerv terminallari va ularni o‘rab turgan 
plastinkasimon Shvann hujayralaridan tashkil topgan. Lekin o ‘q 
silindr plastinkasimon glial hujayralari bilan bevosita qoplan- 
magan, balki bazal membrana bilan ulardan ajralib turadi. 0 ‘q 
silindrning yassilashgan oxirgi tarmoqlari tanacha markazida 
kollagen tolalar bilan chatishib ketgan. Kollagen tolalar tanacha 
bo‘ylao aksial joylashadi va uni mag‘izini hosil qiladi. 
Tanachaning ikkala oxirida ular atrofdagi kollagen tolalar bilan 
qo‘shilib ketadi. Tanachaning biriktiruvchi to‘qimali kapsulasi 
nisbatan juda nozik va afferent tolalaningendonevriysiga o'tib 
ketadi. Ruffini tanachalari mexanoretseptorlaf hisoblanadi.
294

---

Genital tanachalar tanachalar dumaloq shaklda boMib, nozik 
biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o'ralgan, uning ichida esa 
glial hujayralar joylashadi. Sezuvchi nerv tolasining bir nechta o ‘q 
silindrlari tanacha ichiga kirib, tarmoqlanadi va ulaming shox- 
chalari glial hujayralar bilan birikishlar hosil qiladi. Genital 
tanachalar tanosil a’zolari va boshqa ichki a’zolarda joylashadi va 
haroratni qabul qiladi. Krauze kolbalari boshqa sezuvchi tanacha- 
larga qaraganda kichik bo‘ lib. qovoqlaming shilliq pardasida, tilda 
va tashqi jinsiy a’zolarda joylashadi. Tanacha ichiga sezuvchi nerv 
tolasining bitta o ‘q silindri kirib, mayda shoxchalarga tarmoq­
lanadi. ular esa to‘g ‘nog‘ichsimon kengaymalar hosil qilib tugay­
di. Kolba tashqaridan juda yupqa biriktiruvchi to‘qimali kapsula 
b d an o ‘ ralgan. 
Krauze kolbalari mexanoretseptorlar hisoblanadi.
Mushak va paylarning retseptorlari: nerv-mushak urchugMari 
(fusus neuromuscularis) i nerv-pay urchugMari (fusus neurotendi- 
neus) hain kapsulari nerv oxirlariga kiradi. Nerv-mushak 
urchug'lari skelet mushagining sezuvchi apparatidir. Ulaming soni 
turli mushaklarda har xil boMib, ular ayrim ko‘z mushaklaridan 
tashqari barrha mushaklarda uchraydi. Har bir urchug' oddiy 
muchaklardan farq qiluvchi va kapsulaga o‘raIgan 2 tadan 12 
lagacha o‘zisa xos kalta intrafu/al tolalardan iborat (lotincha 
fusus-urchug'). Kapsuladan tashqaridagi boshqa mushaklar 
ekstrafu/al tolalar deb nomlanadi. Kapsula qavat-qavat tuzilishga 
ega boMib unda lashqi va ichki qavatlar farqlanadi. Kapsula bilan 
intrafuzal tolalar orasida suyuqlik bilan toMgan bo'shliq mavjud. 
Aktin va miozin miofilamentlari tolaning faqat chetlarida boMadi 
va shu joylargina qisqaradi. Tolalarning retseptor qismi boMib, 
uning miofibrillar tuimaydigan va qisqarmaydigan markaziy qismi 
hisoblanadi. Bu joyda ko'ndalang-targ'illilik yo'qoladi va barcha 
yadrolar shu erda joylashadi. Yadrolaming joylashishiga qarab 
intrafuzal tolalarning ikki turi tafovut qilinadi: yadro xaltali (bursa 
nuclcaris) va yadro zanjirli (vinculum nucleare) tolalar. Yadro 
xaltali tolalar yo‘g'on va uzun boMib, ulaming o‘rtasida yadrolar 
zich holda to'planib joylashadi. Bunday intrafuzal tolalar 
urchug‘da I tadan 4 tagacha boMishi mumkin. Yadro zanjirli 
tolalar ulardan deyarli ikki baravar ingichka va deyarli ikki marta
295

---

kalta bo‘ lib, ularda yadrolar tolaning butun retseptor sohasi 
bo’ylab zanjir kabi bir qator bo‘ lib joylashadi. Bunday tolalar 
urchug'da 3 tadan 10 tagacha boMishi mumkin. Intrafuzal 
tolalarga sezuvchi nerv tolalarining ikki xil: birlamchi va 
ikkilamchi tarmoqlari keladi. Sezuvchi tolalaming birlamchi 
yo‘g‘on mieiinli tamoqlari (diametri 17 mkm) yadro xaltali 
tolalarda ham, yadro zanjirli tolalarda ham yadroli joyni spiral 
shaklida o‘rab oladi va aylanaspiral nerv oxirlari (terminatio nervi 
annulospiralis) ni hosil qiladi. Ikkilamchi ingichkaroq (diametri 8 
mkm) tarmoqlar yadro zanjirli tolalaming aylanaspiral nerv 
oxirining ikki chetida bittadan shingilsimon yoki ikkilamchi nerv 
oxirlarini (terminatio nervi racemosa) hosil qiladi. Nerv-mushak 
urchug‘i tashqaridan cho'ziluvchan biriktiruvchi to4]iinali kapsula 
bilan o ralgan (rasm 8.17).