Gistologiya, stitologiya va

lovchi atsetilxolinesteraza ferm entini tutadi. Nerv-m ushak oxiri- 
larda ro‘y beradigan buzilishlar kuchayib boradigan mushak ni- 
jonligi bilan kechadigan va k o‘pincha nafas mushaklari 
(qovurg‘alararo mushaklar va diafragm a) ning paralichi bilan 
tugaydigan, tuzalm aydigan m iastenia gravis kasalligini keltirib 
chiqaradi. Ushbu kasallikda qonda sarkolem m aning atsetilxolin 
retseptorlariga qarshi antitanachalar paydo bo‘ladi.
Ushbuantitanachalar postsinaptik membrananing xolinret- 
septorlari bilan birikadi va ularni inaktivatsiya qiladi. Inak- 
tivatsiya b oigan retseptorlar endotsitozga uchraydi va yangilari 
bilan alm ashinadi, ularni ham huddi shunday taqdir kutadi.
Silliq mushak to‘qim asidagi harakatlantiruvchi nerv oxirlari 
silliq m iotsitlar orasida yotuvchi nerv tolasining popukchisim on 
kengaym alari (varikozlar) sifatida ko‘rinadi. Varikozlar adre- 
nergik yoki xolinergik presinaptik pufakchalar tutadi. K o‘pincha 
varikozlar sohasida neyrolem m otsitlar b olm aydi va nerv tolalari 
yaIong‘och holda o ‘tadi.
Sekretor nerv oxirlari (nerv-bez oxirlari - term inatio neuro- 
glandularis) da harakatlantiruvchi neyron aksonining tarmoqlari
287

---

ekzokrin bezning sekretor oxirlarining bazal membranasiga kel- 
gach, mielin qobig‘ini yo'qotadi va o‘q silindr sekretor hujay- 
ralaming ostida tarmoqlanib, presinaptik qutbni hosil qiluvchi 
to‘ g‘nog‘ichsimon kengaymalar hosil qilib tugaydi. Postsinaptik 
membrana vazifasini esa nerv terminalini o ‘rab joylashgan 
sekretor hujayralarning bazal plazmatik membranasi bajaradi. 
Sekretor nerv oxirlari xolinergik yoki adrenergik bo‘ lishi 
mumkin. Impulslarni bez atsinuslari bo‘ylab tarqalisbida alsinus 
hujayralari orasidagi tirqishsimon birikishlar muhim ahamiyatga 
ega.
Sezuvchi nerv oxirlari 
Sezuvchi nerv oxirlari yoki retseptorlar butun organizm 
bo'ylab tarqalgan bo‘ lib, turli tashqi va ichki ta’sirlarni qabul 
qiladi, ularni nerv impuisiga aylantiradi, impulslarni kuchaytiradi 
va 
markazga 
yoki 
harakatlantiruvchi 
neyronga 
uzatadi. 
Retseptorlar yordamida inson biror narsani tanaga tegishini, 
bosimni o ‘zgarishini. issiq-sovuqni, og'riqni sezadi, hid. tovush 
va turli tasvirlarni hamda o‘z tanasini turli qismlarining fiazodagi 
holati va harakatini qabul qiladi. Qaysi la’sirollarni qabul 
qilishiga ko'rasezuvchi nerv oxirlarining ikkila katta guruhi: 
ekstraretseptorlar 
va 
intraretseptorlarga 
lafovut 
qilinadi. 
Ekstraretseptorlar tashqi muhit ta’sirlarini qabul qiladi va ularga 
eshituv, ko‘ruv, hidlov, tam bilish hamda tana sczgisi (taktil) 
retseptorlar kiradi. Intraretseptorlar ichki a’zolar va to'tiimalar 
holati to‘g‘risidagi signallarni qabul qiladi, ularga visseroretsep- 
torlar (ichki a’zolar holati to‘g‘risidagi signallarni qabul qiladi) 
va vestibuloproprioretseptorlar (tayanch-harakat apparati retsep- 
torlari) kiradi. Retseptorlar o‘ziga xos tuzilishga ega bo'lib, 
ularning biron ta’sirga nisbatan sezish bo‘sag‘asi juda past 
bo‘ ladi. Shu sababli tegishli juda kuchsiz ta’sir natijasida ham 
ularda nerv impulsi vujudga keladi. Qanday ta’sirotga nisbatan 
sezish bo‘ sag‘asining past boMishiga (qaysi ta’sirotga ixtisos- 
lashganligiga) qarab, retseptorlarning bir necha turi farqlanadi:
1. Termoretseptorlar - haroratni o‘zgarishini sezadi; 2. Mexano- 
retseptorlar - mexanik ta’sirlarni - teriga tegish. ezish (taktil sez-
288

---

gi) ni sezadi; 3. Baroretseptorlar — bosimni o'zgarishini sezadi;
4. Xemoretseptorlar - kimyoviy tark>bni o'zgarishini sezadi. 
Gistologik tuzilishiga koLra sezuvchi nerv oxirlarining ikki turi: 
erkin va erkin boMmagan sezuvchi nerv oxirlari tafovut qilinadi. 
E rkin bo‘ lmagan sezuvchi nerv oxirlari esa, o 'z navbatida, 
kapsulasiz va kapsulali nerv oxirlariga ajratiladi (rasm 8.13).