Gistologiya, stitologiya va

Rasin 8.5.Astrolsil va neyronlar munosabati (sxema).
1. Neyron tanasi 2. Dendritlar 
3. Akson 
4. Astrotsit 
5. Oligodendrotsit6.Aksoaksanal sinaps.
7. Aksodendritik sinaps 8.Aksosomatik sinaps 
9. Kapillyar 10.Astrotsit perivaskulyar oyoqchasi
Oligodendroisitlar (oligodendrocyti) uncha katta bo‘lmagan, 
kam (oligos - kam) sonli va kalta o'simtalar lutuvchi hujayralar 
boMib, ulaming yadrosi astrotsitlarga qaraganda ancha kichik va
265

---

intensiv bo'yaladi. Oligodendrotsitlar kulrang moddada ham, oq
moddada ham uchraydi (rasm8.6).
Rasm 8.6. 
Gliotsitlarning asosiy iurlari 
va ularning nerv tizimidagi to plam lari (sxema).
I. Kulrang modda
II. Oq modda
III. Nerv tizimining periferik boMimi.
1-ependimotsitlar,
2-qisqa o'simtali astrotsitlar,
3-qon tomir,
4-neyronIaming tanasi,
5-mikrogliya
6-nerv tolalarining lemmotsitlari
7-MNT oq moddasining tolasimon astrotsitlari
8-periferik nerv tizimi nerv tolalarining lemmotsitlari
9-nerv tugunlarining satellitlari.
266

---

Kulrang moddada ular neyronlar tanalari yaqinida joylashadi. 
Oq moddada ularning osimtaiari miennli nerv tolalarining mielin 
pardasini 
hosil 
qiladi, 
shu 
bilan 
birga, 
periferik 
nerv 
sistemasining 
neyrolemmolsitlaridan 
farqli 
o‘laroq, 
bitta 
oligodendroliotsit bir nechta aksonni mielin pardasini hosil 
qilishda qatnashishi mumkin. Bitta o‘simta bitta intemodal 
segmentni mielin pardasini shakllantiradi. Oligodendrogliotsitlar 
sitopia/masi elektron zich bo'lib, ko p sonli mitoxondriyalar, 
rivojlangan Golji kompleksi, donador endoplazmatik to‘r 
sistemalari, juda ko'p mikronaychalar tutadi. Ilgarilari faqat Dir 
xil oligodendrogliotsitlar bor, deb hisoblanilar edi. Hozirda 
ularning uch turi amqlangan: yirik oqish hujayralar, mayda 
qoramtir hamda oraliq kattaliq va zichlikdagi hujayralar. Ushbu 
hujayralar turlari muavyan umumiy gistologik tuzilishga, 
masalan. ko'p sonli ribosoma va mikronaychalar, hujayra 
tanasidun chiquvchi ingichka tarmoqlanmagan o‘simtalarga ega. 
Oqish hujayralar yoshlik davrida ko proq boMadi, katta yoshli- 
larda esa faqat qoramtir hujayralar uchraydi. Oqish hujayralar 
yo*h hujayralar hisoblanib. nisbatan yirik boMadi. Keyinchalik 
ularning hajmlari kichiklashadi va oraliq hujayralarga. so’ngra 
qoramtir hujayralarga aylanadi (rasm 8.6).
Mikrogliya
Mikrogliya qonning o ‘zak hujayrasidan taraqqiy etuvchi, 
mononuklear fagotsitlar tizimiga mansub bo‘lgan fagotsitoz 
qiluvchi hujayra hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ular nerv 
to'qimasining inonotsitlardan hosil bo‘lgan makrofaglaridir. 
Ularning vazifasi - infeksiya va jarohatlanishdan himoya qilish, 
nerv 
to'qimasini parchalanish mahsulotlaridan tozalashdir. 
Mikrogliya noto'g'ri cho'zinchoq shakldagi, uncha katta bo‘l- 
magan hujayralardir. Ularning kalta o'simtalari o‘z yuzalarida 
ikkilamchi va uchlamchi tarmoqlarga ega bo‘lib, hujayraga 
"tikanakli” ko'rinish beraJi. Dumaloq yadro tutuvchi gliyaning 
boshqa turlari hujayralaridan farqli ravishda, mikrogliyaning 
yadrosi cho‘zinchoq bo'lib, zich xromatin tutadi. Mikrogliyaning
267

---

uchta turi: amyobasimon, tinch yoki shoxlangan va reaktiv 
m ikrogliotsitlar farqlanadi.
Amyobasimon 
m ikrogliya 
ilk 
postnatal 
davrga 
qadar 
rivojlanayotgan m iyada uchraydi. Mikrogliotsitlar amyobasimon 
harakat qilish va fagotsitoz qilish qobiliyatiga ega bo'lib, masalan, 
emirilayotgan hujayralam i fagotsitoz qiladi. Vaqt o'tishi bilan ular 
mikrogliyaning keyingi turiga aylanadi. Tinch yoki shoxlangan 
mikrogliya to‘ liq shakllangan m iyada uchraydi. 
Hujayralar 
shoxlangan o'sim ialar tutadi, fagotsitar faolligi past. Reaktiv 
mikrogliya miyaning shikastlanganidan so‘ng tinch mikrogliyadan 
hosil bo'ladi va yuqori fagotsitar aktivlikka ega boMadi. Yuqorida 
qayd qilingan tuzilish 
toMiq 
shakllangan 
markaziy 
nerv 
sistemasining shoxlangan (tinch) mikrogliotsitlari uchun xosdir. 
Uning funksional faolligi juda past. Shoxlangan mikrogliya 
markaziy nerv sistemasining kulrang moddasida ham, oq 
moddasida ham uchraydi. Sut emizuvchilarning rivojlanayotgan 
miyasida mikrogliyaning vaqtinchalik shakli - amyobasimon 
mikrogliya 
uchraydi. 
Amyobasimon 
mikrogliya 
hujayralari 
psevdopodiyalar (yolg'on oyoqchalar) va plazmolemmaning 
burmalarini hosil qiladi, sitoplazmasida ko'p sonli fagolizosomalar 
va plastinkasimon tanachalar boMadi. Amyobasimon hujayralar 
lizosomal fermentlarning faolligini yuqoriligi bilan ajralib luradi. 
Faol fagotsitoz qiluvchi amyobasimon mikrogliya ilk postnatal 
davrda juda ham kerak boMadi. chunki bu davrda 
g e m a to - e n ts d a lik
baryer toMiq shakllanmagan boMib. turli moddalar qonJan markaziy 
nerv sistemasiga oson tushadi. Bundan tashqari. ular nerv 
sistemasining takomillanish! jarayonida nerv to‘qimasini ortiqcha 
neyronlar va ularni o'simtalarming rejalashtirilgan о limi (apoptoz) 
natijasida hosil boMgan hujayra parchalaridan tozalaydi, dob 
hisoblaydilar. Ko‘p sonli (keng tarqalgan) sklerozda mielin parda 
nomaMum sabablarga ko‘ra buziladi va og‘ ir nevrologik asoratlarga 
olib keladi. Ushbu kasallikda mikrogliya bilvosita-retseptor 
fagotsitoz va lizosomal faollik yordamida mielinni parchalanish 
mahsulotlarini fagotsitoz qiladi va emiradi. Bundan tashqari, OITS 
dagi dementsiya kompleksi markaziy nerv sistemasining I tip odam 
im m untanqisligi virusi (VICH-I) chaqirgan infeksiyasi bilan
268

---

bogMiq. Ko‘p sonli tajribalar (VICH-I) virusi mikrogliya hujayra- 
larini zararlashini ko'rsatdi. Inierleykin - I va o‘smalar nekrozi 
faktori (FNOR) kabi qator sitokinlar mikrogiiyada VICH 
replikatsiyasini kuchaytiradi va ularni faollashliradi. Amyobasimon 
mikrogliya hujayralari etilib, shoxlangan mikrogliyaga aylanadi, 
deb hisoblaydilar.
Reaktiv m ikrogliya miyaning xohlagan yuzasida shikast- 
langandan so’ ng paydo boMadi. U tinch m ikrogliya kabi shox­
langan o‘simtaIarga ega emas, amyobasimon mikrogliya kabi 
psevdopodiylar va filopodiylar tutmaydi. Reaktiv mikrogliya 
huja\ralari sitoplazmasida zich tanachalar, lipid kiritmalari va 
lizosomalar boMadi. Ularda makrofaglarning koloniyastimullovchi 
faktori (M -CSF). granulotsitlar va makrofaglarning koloniyas- 
tiimillovchi faktori (GM-CSF) va mikrogliya hujayralari uchun 
mirogenlar - 1L-3 paydo boMadi. Reaktiv mikrogliya markaziy 
ner\ sistemasining jarohatlarida tinch mikrogliyadan uning 
faollashuvi natijasida shakllanish to 'g ‘risida maMumotlar mavjud. 
M ikrogliobitlar faollashganda yadro va sitoplazma kattalashadi, 
bosh gistomoslik kompleksining (BGK) II sinfi molekulalari 
ekspressiyasi kuzatiladi va hujayralarda fagotsitar aktivlik paydo 
boMadi. Bunday o'zgarishlar Alshaymer kasalligi. keng tarqalgan 
skleroz, immun entsefalit va boshqa kasalliklarda kuzatiladi.
Periferik nerv sistemasining gliyasi (periferik neyrogliya) 
m arkaziy nen sistemasining makrogliyasidan farqli oMaroq nerv 
qirralaridan taraqqiy etadi. Periferik neyrogliyaga neyrolemmot- 
sitlar (Shsann hujayralari) va nerv tugunlari gliotsitlari (mantiya 
gliotsitlari, yoMdosh yoki satellit hujayralar) kiradi.
Neyrclemmotsitlar (neurolemmocyti) periferik nerv sistema­
sining nerv tolalarida nerv hujayralari o'simtalarining glial par­
dasini hosil qiiadi. Tugunlar gliotS'tlari (gliocyti ganglii) yoki 
satellu hujayralar esa nerv tugunlarida neyronlar tanasini hamma 
tomondan o'rab, neyronlarni atrof to'qimadan izolyatsiya qiiadi va 
ularning modda almashinnvida qatnashadi.
Nerv to'qimasining deyarli barcha hujayralaridan o‘smalar paydo 
boMishi mumkin. Neyrogliya hujayralaridan gliomalar, etilmagan 
nen' hujayralaridan medulloblastomalar, Shvann hujayralaridan esa
269

---

Shvannomalar rivojlanishi mumkin. Katta yoshli odamda neyronlar 
boMinmaydi. shu sababli ular o‘smalar hosil qilmaydi.
Nerv tolalari
Nerv hujayralarining glial parda (lemmolsitlar yoki Shvann 
hujayralari) bilan о ralgan akson va dendritlari nerv tolalari 
(neurofibra), deb nomlanadi. Glial parda ichidagi neyron o‘simtasi 
(akson yoki dendrit) o‘q silindr yoki akson, deb ataladi, chunki 
ko‘pincha nerv tolalari (sezuvchi nervlardan tashqari) tarkibida aynan 
akson boMadi. Markaziy nerv sistemas.da neyronlar o'simtalarining 
glial pardasini oligodendrotsitlar, periferik nerv sistemasida esa 
neyrolemmotsitlar hosil qiladi. Lemmotsitlar o‘q silindr auufida 
mielin hosil qilishi yoki qilmasligiga qarab. mielinsiz (mag‘izsiz) va 
mielinli (magMzli) nerv tolaiari tafovut qilinadi.
Mielinsiz nerv tolalari
Mielinsiz (neurofibra amyelinata) yoki magMzsiz nerv tolalari 
asosan vegetativ nerv sistemasida uchraydi, ular ko pincha ushbu 
sistemaning effektor neyronlari aksonlarini tutadi. Bunday tolalar 
markaziy nerv sistemasida juda kam uchraydi. Elektron mikroskop 
yordamida mielinsiz nerv tolasini tekshirganda o;q silindrnmg 
neyrolemmotsit sitoplazmasiga botib kirib, lining devorida chuqurcha 
hosil qilganligi koYmadi. Chuqurcha devorini tashkil qilgan ikki 
tomondagi lemmotsitning membranalari egiladi, o‘q silindmi zich 
o'rab o'zaro qo'shiladi va ikki qavat membranadan .borat boMgan 
tuzilma - mezaksonni hosil qiladi, unda o‘q silindr huddi osilib 
turgandek boMadi (rasm 8.7). Ichki a’zolardagi ba’zi nerv tolalarida, 
odatda bitta lemmotsit sitoplazmasiga bir vaqtning o'zida bir emas. 
turli neyronlarga tegishli boMgan bir nechta (3-5 tadan 10-20 
tagacha) o‘q silindr botib kirishi mumkin. Ular bir toladan chiqib, 
ikkinchi qo'shni tolaga o'tishi mumkin. Bir necha o'q silindr tutuvchi 
mielinsiz nerv tolalari “kabel tipidagi” nerv tolalari, deb ataladi. 
Mielinsiz nerv tolasidagi o‘q silindr atrofida Shvann hujayrasi 
sitoplazmasining yupqa qatlami va bir-biridan muayyan masofada 
oval shaklidagi yadrolari joylashadi. Mielinsiz nerv tolasining parda­
sida neyrolemmotsitlar bir-biri bilan qulfsimon birikish hosil qilib,
270

---

zich yopishib yotadi va tolaning yaxlit pardasini hosil qiiadi. Neyro- 
lemmotsitlar pardalari juda yupqa bo‘ladi, shu sababli yorug'lik 
mikroskopida mezakson ham, hujayralar chegarasi ham ko‘rinmaydi, 
bunday sharoitda m ag'izsiz nerv tolasining pardasi sitoplazmaning 
o‘q silindmi o ragan lasmasi sifatida ko'rinadi.
4 « a k « n
A b o n
hujayra ti