Gistologiya, stitologiya va

Yurak mushak to(qimasining taraqqiyoti 
va re g c u e ra t- 
siyasi. 
Y urak m ushak to ‘qim asi m ezodennadan. y a 'n i splanxnoto- 
m ning visseral varagMdan rivojlanadi. Bu varaqdan Pnioemkardial 
plastinka hosil boMib, uning hujayralaridan m iokard va epikard 
hosil boMadi. M ioepikardial plastinkaning m e/en x im a hujayralari 
m ioblast hujayralarga differensiallashib kardiom iotsillarni hosil 
qiladi va o ‘zaro oraliq plastinkalar orqali birlashadi.
Y urak k o ‘ndalang-targMl m ushak lo‘qim asining regeneratsiyasi 
yoshga qarab o 'zgaradi. G o'daklarda kardiom iotsitlar boMinish 
qobiliyal.iga ega boMsa, b alog'atga etgan organizm da va qari 
odam larda yoMdosh (satellit) hujayralar boMmaganligi, shuning- 
dek kardiom iotsitlar boMinish qobiliyatini y o ‘qotganligi sababli 
nobud boMgan kardiom iotsitlar qayta liklanm aydi va ular o 'rnid a 
(m iokard infarktida) biriktiruvchi to ‘qim ali chandiq hosil boMadi.
242

---

V III B O B
N E R V T O ‘Q IM A S I
N erv to'qim asi filogenetik taraqqiyotdagi eng yangi to ‘qima 
b o 'lib . faqat hujayralardan tuzilgan. huj?yralararo modda y o ‘q. 
Nerv to'q im asida hujayralararo modda vazifasini neyrogliya deb 
aialm ch i o 'z ig a xos hujayralar bajaradi. N erv to‘qim asining 
bartlia hujayralari o'sim tali hujayralardir.
N e p a to‘qimasi organu m da o ‘zaro bo g'liq bo'lgan ikkiia 
vazifani bajaradi:
1. Barcha 
hujayralar. 
to'qim alar. a zolar va 
funksional 
sislcm alar faoliyauni boshqaradi. birlashtiradi va uyg’unlashtiradi;
2. O rgani/m ni tashqi muhit bilan aloqasini ta'm inlaydi va 
hujayralar. a zolar hamda funksional sistem alar faoliyatini tashqi 
m uhit sharoitiga m oslashtirib luradi.
Nerv to'qim asi m ateriyaning eng yuksak darajada ixtisos- 
lashgan shakli ho lib. u insonga na faqat boshqarish, atrof-muhii 
va tashqi olam ni. balki o*zini-o*zi anglash imkonini beradi. Nerv 
to'qim asining asosiy fauhyati tashqi va ichki ta ’sirotlami qabul 
qilish va qavla ishlash. axborotlarni saqlash oraali amalga oshadi. 
Nerv toiaim asi nerv sistemasini asosini tashkil etadi. Nerv sis­
temasi butun organizm bo'ylab tarqalgan k o 'p sonli a'zo va tuzil- 
m alarning to'ridan iborat bo'lib. asosan ikki xil hujayralardan 
tashkil topgan. 1 lujayralarning birinchi turi neyronlar yoki ney- 
rotsitlar deb ataladi. Bu hujayralar tashqi va ichki ta’sirotlami qa­
bul qilib. nerx im pulsiga aylantiradi va ularni butun organizm 
b o 'y lab tarqalishini ta ’minlaydi. Ilujuyralarning ikkinehi turi -
neyrogliya qator yordam chi vazifalam i bajaradi.
Nerv sistem asini tashkil qiluvchi nerv to'qim asining tuzilishi 
k o 'p jihatdan uning taraqqiyoti bilan bogMiq boMganligi tufayli, 
lining tuzilishini o'rganishdan oldin, ushbu to'qim aning qisqacha 
taraqqiyoti bilan tanishib chiqish m aqsadga muvofiq.
T a ra q q iy o ti. Nerv to'qim asi bir necha m anbalardan rivojla- 
nadi. N eyrulyatsiya jarayonida hosil bo‘lgan neyrocktoderm adan 
nerv nayi, nerv qirrasi (gangiioz plastinka) va neyrogen plakodalar 
shakllanadi. Dastlab ektoderm aning o 'rta qism ida y o ‘g ‘onlashgan
243

---

jo y - nerv plastinkasi shakllanadi. S o ‘ngra xordadan ajralayotgan 
induktorlar ta ’sirida nerv plastinkasi egila boshlaydi. Bu esa nerv 
tam ovchasini va nerv burm a larini hosil boMishiga olib keladi. 
N erv tam ovchasining chetlari bura lib bir-biriga vaqinlashadi va 
birikib, nerv nayini hosil qiladi. N erv bunnalari esa nerv nayi 
bilan ektoderm a o ‘rtasida hujayralam ing siyrak to 'plam lari — ju ft 
nerv qirralar yoki ganglioz plastinkalarga aylanadi. K eyinchalik 
nerv nayidan m arkaziy nerv sistem asi - bosh va orqa m iya ham da 
nerv sistem asining periferik qism lari rivojlanadi. N erv qirrasining 
hujayralari esa b ir necha guruhga ajraladi. Bir xil hujayralar 
m ezoderm aga chuqur k o ‘chib kiradi va pushm ing tegishli jo y - 
larida periferik nerv sistem asining lugunlari (gangliyalarjga asos 
soladi. Boshqa hujayralar ektoderm a ostida qoladi va term ing 
pigm ent hujayralari - m elanotsitlarga aylanadi. U chinchi hujay­
ralar ham k o ‘chadi va ulardan periferik neyro-endokrinotsitlar: 
buyrak usti bezlarining m a g i z m oddasi hujayralari. ham da k o ‘p 
sonli yakka-yakka joylashgan gorm on ishlab chiqaruvch. hujay­
ralar takom illashadi. B oshning ayrim nerv tugunlarini hosil b o ‘li- 
shida ehtim ol neyral plokadalar - pusht kallasining yon tom on- 
laridagi ektoderm aning y o ‘g ‘onlashgan joylari ham ishtirok etadi. 
Taraqqiyotning ilk davrlarida nerv nayining devori faqat bir qavat 
prizm atik hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralam ing tcz 
k o ‘payishi natijasida nerv nayining devori, ayniqsa uning yon 
tom onlari y o ‘g ‘onlashadi, b o ‘shlig‘i esa torayadi. Bu vaqtda nerv 
nayi devorida 3ta qavatni tafovut qilish m um kin b o ia d i: 1) ventri- 
k u ly ar yoki ependim a qavati; 2) yopqich yoki m antiya qavati:
3) m arginal zona yoki qirg ‘oq vuali.
V entrikulyar yoki ependim a qavati ko ‘payish xususiyaliga ega 
b o ‘Igan b ir qavat prizm atik hujayralardan tashkil topgan. 
V en trik u ly ar hujayralar k o ‘payadi va neyroblast va glioblastlar 
(sp o n g io b lastlar)n i hosil qiladi, ular m arkaziy nerv sistem asm m g 
n ey ro n la ri va gliotsitlarining bosh lang 'ich hujayralari b o ‘lib, 
m a n tiy a q avatiga k o ‘chib o ‘tadi V entrikulyar hujayralam ing bir 
q ism i o ‘z o ‘m id a qoladi va bo ‘lajak ependim al gliyaga aylanadi. 
E p e n d im a l h u jay ra n in g yadrosi hujayraning m arkaziy kanalga 
q a ra g a n a p ik a l q ism ig a k o ‘chib o ‘tadi. H ujayralar boMinadi va
244

---

boMingandan so ‘ng qiz hujayralam ing yadrolari ham hosil b o ‘lgan 
hujayralam ing apikal qism iga k o'ch ib o ‘tadi va bu erda DN Kning 
ikkilanishi ro ‘y beradi. K eyinchalik bu hujayralardan bosh m iya 
qorinchalari va orqa m iya kanali devorini qoplab turuvchi epen­
dimal gliya taraqqiy etadi. Yopqich yoki m antiya qavati keyingi 
taraqqiyot m obaynida ikki xil hujayralarga — neyroblast va gliob- 
Iast (spongioblast) larga takom illashadi. N eyroblastlar boMinish 
xususiyatini yo ‘qotadi va keyinchalik ulardan neyronlar taraqqiy 
etadi. G lioblastlar boMinishda davom etadi va astrotsitlar hamda 
oligodendrogliotsitlam i hosil qiladi. Y etuk astrotsitlar va oligo- 
dendrogliotsitlar ham boMinish qobiliyatini toMiq y o ‘qotm aydi. 
N eyronlarning yangitdan hosil boMishi ilk postnatal davrda to ‘x- 
lavdi. Yopqich qavat hujayralaridan orqa m iyaning kulrang m od- 
dasi va bosh miya kulrang m oddasining bir qism i hosil boMadi. 
M arginal zona yoki qirg ‘oq vuali hujayralar tutm aydi. U mantiya 
qavati neyroblastlari va glioblastlarining bu yerga o ‘sib kirgan 
o ‘sim talaridan shakllanadi va m arkaziy nerv sistemasining oq 
m oddasini hosil qiladi. Bosh m iyaning b a’zi qism larida yopqich 
qavat hujayralari k o 'chib o ‘tishda ancha davom etib, hujayralar 
to ‘plam lari - kortiqal plastinkalam i hosil qiladi, ulardan bosh 
m iya katta yarim sharlari va m iyachaning po‘stlogM shakllanadi 
(rasm 8.1).
N eyroblastlarning takom illashuvi davrida ulam ing yadrosi va 
sitoplazm asining subm ikroskopik tuzilishi o ‘zgaradi. Yadroda 
m ayda donachalar va ipchalar shaklidagi turli elektron zichlikka 
ega boMgan qism lar paydo boMadi. Sitoplazm ada ko‘p m iqdorda 
donador endoplazm atik to‘r naychalari va sistem alari hosil 
boMadi, erkin ribosom alar va polisom alar miqdori kam ayadi, Golji 
kom pleksi ancha taraqqiy etadi. Sitoplazm ada ingichka fibrillalar 
- neyrofilam entlar tutamlari va m ikronaychalam ing paydo 
boMishini nerv hujayralarining ixtisoslanishining boshlanishini 
m axsus belgisi, deb hisoblash lozim. Ixtisoslashish jarayonida 
neyrofilam ent tripleti oqsilini tutuvchi neyrofilam entlar soni 
k o ‘payadi. N eyroblastning tanasi asta-sekin noksim on shaklni 
oladi, uning o 'tk ir uchidan o 'sim tasi - akson o ‘sa boshlaydi. 
K eyinchalik boshqa o'sim talari - dendritlar taraqiy etadi va neyro-
245

---