Gidrotexnika

N a z o ra t savo llari
1 . Z a t v o r l a r n i h a r a k a t l a n t i r a d i g a n s t a t s i o n a r v a k o ' c h m a m e x a n i z m l a r n i t u s h u n -
t iri n g .
2 . Z a t v o r l a r v a m e x a n i z m l a r q a n d a y b i r ik t i r i l a d i ?
3 . C h i g ' i r k o ' t a r g i c h l a r h a r a k a t l a n a d i g a n k r a n l a r v a g i d r a v l ik , vintli k o ' t a r g i c h l a r
h a q i d a a y t i b b e r i n g .
4 . I n s h o o t l a r d a m e x a n i k j i z o z l a r n i j o y l a s h t i r i s h n i n g u m u m i y p r i n s i p l a r i n i a y t i n g .
5 . K a n a l l a r d a g i r o s t l a g i c h l a r n i n g m e x a n i k j i h o z l a r i n i m a ?
6 . G r u n t l i t o ' g ' o n l a r d a g i q u v u r l i s u v t a s h l a g i c h l a r n i n g m e x a n i k j i h o z l a r i n i m a d a n
i b o r a t ?
7 . B e t o n t o ' g ' o n l a r s u v t a s h l a g i c h l a r i n i n g m e x a n i k j i h o z l a r i n i m a d a n i b o r a t ?
8 . C h u q u r j o y l a s h g a n s u v q a b u l q i l g i c h l a r d a g i m e x a n i k j i h o z l a r n i m a ?
9 . Y a s s i v a s e g m e n t l i z a t v o r l a r n i n g k o ' t a r i s h k u c h i q a n d a y a n i q l a n a d i ?
1 0 . M e x a n i k q u r i l m a l a r i s h o n c h l i i s h l a s h i u c h u n q a n a q a z a r u r i y c h o r a - t a d b i r l a r n i
a m a l g a o s h i r i s h k e r a k ?
207

---

IV b o b .
T O ‘G ‘ONLAR
4 . 1 . G R U N T L I T O ' G ' O N L A R
4 . 1 . 1 . Gruntli t o ' g 'o n l a r n i n g q o 'llan ilish i, u la rn in g
vazifalari v a ta sn ifi
G runtli to 'g 'o n la rn in g qo'llanilishi, ularning vazifalari. Tuproqli to 'g 'o n la r 
suv dim lovchi in sh o o tla rn in g en g k o ‘p ta rq alg an tu rla rid a n biridir. U lar 
suv oluvchi, energetik, suv tra n sp o rti, suv o m b o r i va k o m p lek s gidrouzellar 
tarkibiga kiradi.
G runtli t o 'g 'o n la r turli vazifalami bajarish u c h u n quriladi. Yirik t o 'g 'o n la r 
katta hajm li suv o m b o rla rin i, kichik t o 'g ' o n l a r esa kichik suv o m b o rla rin i 
tashkil etib, ularda m a ’lu m m iq d o rd ag i suv hajm i yig'iladi va suv kam chil 
b o 'lg a n p aytlarda xalq xo'jaligining turli ta r m o q la r id a ishlatiladi.
Shuningdek, gruntli to 'g 'o n la r tog' oldi zonalarida, sel kelish ehtimoli bor 
joylarda qurilib, ular aholi yashaydigan joylami, qishloq xo'jaligi ekin maydonlarini 
va xalq xo'jaligi obyektlarini sel talafotidan saqlaydi. Gruntli to'g'onlar daryodan 
suv oladigan inshootlar tarkibiga kiradi ham da daryo o'z anining ortiqcha qismini 
berkitish uchun h a m xizmat qiladi. Ba’zan daryo oqimini m a ’lum tom onga 
yo'naltirish maqsadida ham shunday to 'g 'o n la r quriladi.
K onstruksiyasining oddiyligi, m a h a lliy qurilish m a te ria lla rid a n keng 
foydalanish, h a r q a n d a y iqlimiy sh a ro itla rd a va turli z a m in la rd a qurish 
m um kinligi sababli tuproqli t o 'g ' o n l a r d u n y o d a keng tarqalgan. O 'tg a n
a s r n i n g e ll i g i n c h i va k e y in g i y illa r id a d u n y o m i q y o s i d a , j u m l a d a n ,
O 'z b e k is to n d a o 'n l a b yirik g id ro u zellar qurildi, u larn in g tarkibidagi asosiy 
i n s h o o tla rd a n biri tu p ro q li t o 'g ' o n l a r hisoblanadi. G r u n t l a r m exanikasi, 
m uhandislik-geologiyasi va gidrogeologiya fanlarining rivojlanishi, tu p r o q
ishlarini keng m iq y o sd a m exanizatsiyalashtirishga katta ehtiyoj borligi va 
ish hajm iga k o 'ra yirik t o 'g ' o n l a r b a r p o etish ta q o z o qilinadi. M asalan: 
G ' u z o r daryosidagi P a c h k a m a r suv o m b o ri — t o 'g ' o n balandligi 70 m, 
t o 'g ' o n hajm i 7,28 m ln m 3; C h ir c h iq daryosidagi C h o rv o q suv o m b o ri 
t o ' g ' o n balandligi 160 m , t o 'g ' o n hajm i 21,6 m ln m 3; Vaxsh daryosidagi 
N u r e k (Tojikiston) suv o m b o r i — t o 'g ' o n balandligi 300 m , t o 'g ' o n hajm i 
58,4 mln m 3; K ura daryosidagi M in g e c h a u r (Rossiya) t o 'g ' o n i balandligi 
80 m , t o 'g ' o n hajm i 15,6 m ln m 3; Lyus daryosidagi Svift (A Q S h ) t o 'g ' o n i
balandligi 153 m , t o 'g ' o n hajm i 12,2 m ln m 3 ni tashkil etadi.
G tu n tli to 'g 'o n la rn in g tasnifi. G r u n tli t o 'g ' o n l a r
balandligi, qurish usuli,
ко ‘ndalang kesim ining konstruksiyasi, zam indagi filtratsiyaga qarshi qurilm alar
konstruksiyasi
b o 'y i c h a tasniflanadi.
B alandligi b o 'y ic h a gruntli t o 'g ' o n l a r suv sathi t o ' g ' o n o ld id a 15 m 
ga c h a d im la n sa , 
p a st bosim li,
15—50 m g a c h a d im la n sa , 
o 'rta bosim li,
50 m
d a n o rtiq d im la n sa , 
yuqori bosim li
turlarga b o 'lin a d i.
208

---

Qurish usuliga ko‘ra, 
tuproqli t o 'g ' o n l a r
k o ‘tarm a,