7-bob. Menejment usullari

---

7-bob. MENEJMENT USULLARI
7.1. M enejm entning iq tiso d iy u sullari
7.2. M en ejm en tn in g tashk iliy-farm oyish usuli
7.3. M en ejm en tn in g ijtim oiy-p sixologik u sullari
M e n e jm e n t u su lla rin i iq tis o d iy o tn in g m a ’lu m a n iq so h a la rid a
a m a l q ilis h n in g tu r li y o 'lla ri o ra s id a g i u m u m iy h o d is a s ifa tid a
a jra tis h m u m k in . M a s a la n , m e n e jm e n t d a ra ja la ri b o 'y ic h a m e n e j-
m e n t u su lla ri (d a v la t se k to rin i b o sh q a rish u su lla ri, sex , k o rx o n a , 
b i r l a s h m a , m i n t a q a n i b o s h q a r i s h u s u l l a r i ) y o k i ta r m o q l a r n i
b o sh q a rish u su lla ri (s a n o a t, tr a n s p o rt, q ish lo q x o 'ja lig in i b o sh q a - 
r is h p u s u lla r i) h a q id a s o 'z y u r itis h m u m k in . S h u n in g d e k , tu r li 
s u b y e k tla r to m o n id a n q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u s u lla rin i a jra tib
k o 'rs a tis h m u m k in . D a v la t b o sh q a ru v i u su lla ri ja m o a t ta sh k ilo t- 
la rin i b o s h q a ris h u s u lla ri y o k i iq tis o d iy o tn in g a y rim s o h a la rid a
q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u su lla ri (ish la b c h iq a rish n i, m o liy av iy
so h a n i, fan v a m ao rifn i b o sh q a rish u s u lla ri)n i h a m k o 'z d a tu tis h
lo z im .
B o sh q a ru v ta sh k ilo tlari tizim i bilan turli-tu m an lig i bu ta sh k ilo t-
la r faoliyati u su llarin i a jra tish u c h u n a so s bo'lib x iz m a t qiladi. Bu 
y e rd a s o 'z v a zirlik la r, a s s o ts a ts iy a la r, ak siy a d o rlik ja m iy a ti, d a v -
lat q o 'm ita la rin i b o sh q a rish u su llari h aq id a b o rm oqd a.
V a n ih o y a t, tu rli tu r k u m g a k iru v c h i ish lo v c h ila r b o s h q a ru v
fa o liy a tid a m e n e je rla r, d ire k to rla r, b o 'lim la r b o sh liq la ri to m o n i-
d a n q o 'lla n ila d ig a n m e n e jm e n t u su lla rin i a jra tib k o 'r s a tis h m u m -
kin.
D e m a k , m e n e jm e n t n a z a riy a si v a a m a liy o tid a tu rli m e n e jm e n t 
u su lla ri m av jud d ir. U la r m e n e jm e n t u su lla rin in g h a r bir g u ru h i o 'z 
x u su siy a tla rig a e g a b o 'lg a n tizim n i ta sh k il e tg a n .
M illiy x o 'ja lik n i b o sh q a rish d a q u y id ag i u su lla rd a n foydalanila- 
di: iq tiso d iy , ta s h k iliy , ijtim o iy , p s ix o lo g ik v a h u q u q iy . M e n e j-
m e n tn in g bu u su lla ri o 'z a ro uzviy b o g 'liq d ir, s h u sab ab li u la rn in g
b iro rta s ig a o rtiq c h a a h a m iy a t b e rish b u tu n ish la b c h iq a ris h n in g
m e ’y o rd a borishi b u zilish ig a olib keladi.
87

---

H o z irg i d a v rd a b o z o r iq tis o d iy o tin i b o s h q a r is h n in g iq tiso d iy
u su lla ri m u h im a h a m iy a t k a sb e tm o q d a .
M e n e jm e n tn in g iq tiso d iy u su lla ri k ish ila rg a iq tiso d iy m a n fa a t- 
la r orqali t a ’sir k o 'rsa ta d i.
Iq tis o d iy u s u lla r n in g m o h iy a ti x o d im la r v a is h la b c h iq a ris h
ja m o a s ig a u la r m a n fa a tli b o 'lis h in i t a ’m in lo v c h i iq tiso d iy s h a ro it 
y a ra tish d a n ib o ratd ir. M e n e jm e n t u su llari tizim id a iqtisodiy u su lla r 
y e ta k c h i o 'rin n i eg allay d i.
Iq tiso d iy u s u lla r iq tiso d iy t a ’sir v o sita l^ ri y ig ‘in d isid a n (n a rx , 
k re d it, b iz n e s-re ja , foyda, so liq lar, ish h a q i, iq tiso d iy ra g 'b a tla n tiris h
v a h .k .) , y a ’ni x o ‘ja lik fa o liy a tig a t a ’sir e tis h n in g h a r b ir ja m o a
m o s x o 'ja lik b o ‘g ‘ini bilan o 'z v iy a lo q a d a a m a l qilish ini t a ’m in lo v ch i 
ta d b irla rd a n ib o ra td ir.
B o z o r m e x a n iz m in in g m u h im v a z ifala rid an biri b iz n e s-re ja va 
b o z o rn in g u z v iy b o g 'liq b o 'lish ig a im k o n y a ra tu v c h i pul v a to v a r 
re s u rs la ri to 'g 'r i n is b a tin i t a ’m in la sh d ir.
B o z o r - bu to v a r-p u l m u n o s a b a tla rin in g d o im o sa q la n u v c h i 
b a la n s id ir . B o z o r m u n o s a b a tla r i s h a r o itid a re ja li iq tis o d iy o tg a
n is b a ta n q a t ’iy m e n e jm e n t tiz im i o 'r n a tila d i. B o z o r ta m o y illa ri 
x o 'ja lik ra h b a r la rid a n ta s h a b b u s k o rlik , k o rx o n a fa o liy a ti m a sa la - 
lari b o 'y ic h a y u q o ri n a tija la r g a e ris h is h m ^ q s a d id a q a y ish q o q lik , 
ta v a k k a lc h ilik n i ta la b etad i.
B ozor iqtisodiyoti m a ’m uriy-buyruqbozlik tizim iga n isb a tan qara- 
m a-q arsh i tiz im bo'lib, bozo rda n a rx , soliq, k red it v o sita sid a tartib - 
g a so lish , e n g a vv alo , ijtim o iy m a q sa d d a a m a lg a o sh iriladi. B o zo r 
iq tiso d iy o ti s h a ro itid a n a r x v a ish h aq i o 'z g a ris h in i q a t’iy ta rtib g a
s o lm a y , b a rq a ro rlik k a e rish ib b o 'lm a y d i.
S h u n d a y qilib, m e n e jm e n tn in g iq tiso d iy u su lla ri ju d a k e n g im- 
k o n iy a tla rg a e g a b o 'lib , u la r m o h iro n a v a o 'z v a q tid a ta sh k iliy - 
fa rm o y ish , ijtim o iy -p six o lo g ik va h u q u q iy u su lla r bilan q o 's h ib olib 
b o rilg a n ta q d ird a y a x sh i n a tija la rg a e rish ish m u m k in .
K o rx o n alar, a k siy a d o rlik ja m iy a tla ri, firm a lard a m u h im m e n e j-
m e n t u su lla rid a n biri - b iz n e s-re ja la rd ir. U iq tiso d iy ja ra y o n la rn i 
u m u m m illiy m a n fa a tla rn i k o 'z la b , x o 'ja lik a m a liy o tid a o b y e k tiv iqti-
7.1. M en ejm en tn in g iq tiso d iy u su llari
88

---

sodiy q o n u n la rd a n foydalanish a so sid a, ongli rav ish d a, b ir m a q sa d g a
in tilgan holda m e n e jm e n tn in g o ‘zaro uzv iy b o g'liq tizim idan iboratdir.
Biznes-reja vositasid a hal etiladig an aso siy vazifalar quyidag ilardan 
iborat: iq tiso d iy o t riv o jlan ish y o 'n a lish la ri v a m a q sa d la rin i a m a lg a
o s h irish y o 'lla rin i k o 'r s a tis h , iq tis o d iy o tn in g b a rq a ro r, m u ta n o s ib
o 'sish in i t a ’m in la sh , m odd iy, m e h n a t v a m o liy av iy re s u rs la rn i tar- 
m o q la r v a ish lab c h iq a rish la r o 'r ta s id a ta q s im la sh v a q a y ta ta q s im -
la sh , fa n -te x n ik a ta ra q q iy o ti y u tu q la rin i jo riy e tis h n i t a ’m in la sh ; 
ta rm o q la ra ro in te g ra ts iy a , ta rm o q ich id a ix tiso s la s h u v v a s a n o a t 
k o o p e r a ts iy a s in i c h u q u r la s h tir is h , x o 'ja lik y u ritu v c h i s u b y e k tla r
fao liy atin i te z k o r ta rtib g a so lish v a k o o rd in a tsiy a qilish.
B iz n e s-re ja k o rx o n a , a k siy a d o rlik ja m iy a ti, k o n s e rn la r faoliya- 
tin in g h a m m a to m o n la rin i: m a h s u lo t ish la b c h iq a ris h v a s o tis h , 
m o d d iy -te x n ik a v iy t a ’m in o t v a is h la b c h iq a ris h fo n d la rid a n fo y -
d a la n ish , m e h n a t v a ish h aq i, ja m o a d a ijtim o iy ja ra y o n la r v a h .k .la rn i 
q a m ra b oladi. B o z o r m u n o s a b a tla ri s h a ro itid a u la rg a re ja la sh tirish
b o ra sid a k e n g h u q u q la r beriladi.
7.2. M en ejm en tn in g ta sh k iliy facm oyish u suli
X o 'ja lik ta s h k ilo tla rin in g ish la b ch iq a rish n i b o sh q a rish b o 'y ic h a
fao liy ati m e n e jm e n tn in g tu rli ta sh k iliy -fa rm o y ish u su lla rin i q o 'lla sh
b ila n b o g 'l i q d ir . M e n e j m e n t n i n g ta s h k i li y - f a r m o y i s h u s u l l a r i
b o sh q a ru v c h i v a b o sh q a rilu v c h i tiz im la r sa m a ra li fao liy at y u ritu s h u n i 
t a ’m in lo v c h i t a ’sir e tish tiz im id a n ib o ra td ir. M e n e jm e n tn in g ta s h -
k iliy-farm oy ish u su lla ri iq tiso d iy u su lla rn i to 'ld irib , b o z o r iq tiso d iy o ti 
q o n u n la ri, h u q u q iy a k tla rn i h iso b g a olish v a b a ja ris h g a a so sla n a d i.
D a v la t m a x s u s tu z i lg a n b o s h q a r u v t a s h k ilo tla r i v o s ita s id a
b o s h q a r ila d ig a n tiz im g a m a ’m u r iy v a t a s h k iliy jih a td a n t a ’s ir
o 'tk a z a d i. M e n e jm e n t tiz im id a ta sh k iliy u s u lla r