Gidrotexnika

a) 
' • 
b) 
d)
e) 
f )
zzzzzz
g )
h)
210

---

3) to s h q in suvlari t o ‘g ‘o n ustidan o shib o ‘tm asligi u c h u n suv tashlovchi 
inshootlari m a k sim a l to sh q in suvlarini o ‘tk azib yuborishini t a ’m in lash ;
4) sh a m o l t a ’sirida hosil b o 'la d ig a n t o ‘lqin va iqlim om illari t a ’sirida 
t o ‘g ‘o n qiyaliklarini buzilish id an saqlash m a q sa d id a ular q o p la m a la r bilan 
m u s ta h k a m la n ib q o ‘yilishi zarur.
G ru n tli t o ‘g ‘on la rn in g a fz a llik lari. T u p ro q li t o ‘g ‘o n la rin in g asosiy va 
m u h i m afzalligi s h u n d a n iboratki, ularni b a rp o etish d a m ahalliy qurilish 
m a te ria lla ri ishlatiladi. Bu m a te ria ln i qazib c h iq a ris h u c h u n k a ry e rla r 
yuzalarini o c h ish ishlariga m a b la g 'la r sarflanadi va b u m ablagNar in sh o o t 
u m u m i y b ah o sin in g kichik bir q ism in i tashkil etadi. T u p ro q li t o ‘g ‘o n la r
q u y id a g i y u tu q la r g a ega: 1) h a r q a n d a y g eo g rafik h u d u d l a r d a q u r is h
m u m k i n l i g i ; 2) s e y s m ik h u d u d l a r d a m u s t a h k a m l i k va c h i d a m l i l i k n i
t a ’m in lash im koniyati borligi; 3) qurilish h u d u d id a b o r b o 'lg a n h a r q a n d a y
g ru n tn i ishlatish im koniyati; 4) g ru n tn i qayta k o 'm is h , k o 'c h iris h , yotqizish 
va z ic h la s h tir is h ish larin i m e x a n iz a ts iy a la s h tiris h m u m k in lig i; 5) vaqt 
m o b a y n id a t o 'g ' o n tanasidagi g ru n tla rn in g ilgarigi xossalarini yo'q o tm aslig i; 
6) b o sh q a to 'g 'o n la rg a k o 'ra arzonligi; 7) h a r q a n d a y balandlikdagi t o 'g 'o n n i
b a r p o etish m um kinligi.
G ru n tli t o 'g 'o n la r quyidagi kam chiliklarga ega: 1) t o 'g 'o n ustidan to shqin 
suvlarini o 'tk a z ib bo'lm asligi; 2) t o ' g ' o n ta nasi orqali filtratsiya suvlarining 
o 'tis h i, u n in g tan asin i d efo rm atsiy alan ish ig a sh aro it yaratib berish; 3) b a ’zi 
b ir g r u n t l a r u c h u n k a tta m iq d o r d a g i filtratsiy a s u v la r in in g y o 'q o l i s h i
filtratsiyaga qarsh i m axsus q u rilm a la rn i qurishni ta q o z o etadi.
4 . 1 . 3 . G runtli t o ‘g ‘o n la rn i q u r is h u c h u n is h la tila d ig a n
gru n tli m a te r ia lla r
G r u n t l i t o 'g ' o n l a m i b a r p o e tish d a tabiiy p ay d o b o 'lg a n y o p is h q o q va 
y o p ish q o q b o 'l m a g a n g ru n tla r ishlatiladi.
G r u n t l i t o 'g ' o n l a r tanasiga gruntli qurilish m ateriallari singari quyidagi 
talablar qo'yiladi: 1) m ustahkam ligi (ichki ishqalanish b urchagi, tishlashish- 
siljishni xarakterlaydi); 2) suvga chidamliligi (gruntning suvda erish darajasini 
x arakterlaydi); 3) suv o 'tq a z u v c h a n lig i (filtratsiya koeffitsiyentini x a r a k te r ­
laydi). M e ’yoriy hujjatlar b o 'y i c h a k o 't a r m a tu p ro q li t o 'g ' o n l a r q urilishida 
h a r q a n d a y g r u n t ishlatilishi m u m k in , lekin tark ib id a 5 % d a n k o 'p sulfat 
va sulfat-xloridli tuzlar, 2 % d a n k o 'p sulfat tuzlar, 8 % d a n o rtiq to 'liq
a jra lm a g a n org an ik a ralash m alari b o 'lg a n g ru n tla rn i ishlatib b o 'lm a y d i.
Birjinsli to 'g 'o n l a r qurilishida k o 'p h ollarda sog‘, q u m lo q g ru n tla r h a m d a
m a y d a va o 'r t a zarrali q u m l a r ishlatiladi. Q u m n i va sh a g 'a l-g a le c h n ik li 
g ru n tla r t o 'g ' o n pastki qism ini q u rish u c h u n ishlatiladi.
Bir jinsli yoki h a r xil jinsli t o 'g ' o n l a r filtratsiyaga qarshi ele m e n tla rin i 
q u rish d a q u m to 'ld iru v c h ili sh a g 'a l-g a le c h n ik li g ru n tla r (b ir jinslilik e m a s
koeffitsiyenti Af60/|0> 10—20 b o 'lg a n d a ) ishlatiladi.
211

---

Filtratsiyaga qarshi e le m e n tla rn i ( o ‘zak, e k ra n , p o n u r, tishlar) q u rish d a 
filtratsiya koeffitsiyenti /fr < 1 • 10™4 s m / s b o 'lg a n , k a m suv o 'tk a z u v c h a n
(loyli gruntlar, torf, s u n ’iy gruntlar qorishmasi) gruntli m ateriallar ishlatiladi.
Filtratsiyaga qarshi elem entlarni qurishda loyli gruntlar eng yaxshi qurilish 
m ateriali hisoblanadi. U la rn in g karyerdagi namligi uvalanish chegarasidagi 
namligiga m o s keladi yoki u n d a n k o 'p r o q b o 'la d i. J u d a k o 'p n a m la n g a n
yoki q u ru q b o 'lg a n loyli g ru n tla rn i ishlatish qurilish ishlarini olib borishni 
qiyinlashtiradi.
S u n ’iy q o r i s h m a l a r — loy, q u m va s h a g 'a l- g a le c h n ik li g r u n tla r d a n
tayy o rlan ad i va filtratsiyaga q arshi ele m e n tla rn i q u rish d a ishlatiladi. S u n ’iy 
q o r is h m a tarkibi e k sp e rim e n ta l ta d q iq o t ishlarining natijasi asosida qabul 
qilinadi.
O 'tu v c h i z o n a la r va yuqori shag'al qiyalik q o p la m a si d renajlari h a m d a
teskari filtrlarini q u ris h d a q u m , s h a g 'a l-g a le c h n ik li g ru n tla r, k a tta m u s t a h ­
kam lik va s o v u q q a c h id a m li b o 'lg a n qoyali jin sla r ishlatiladi.
G ru n tla rn i suvga to'kish yo'li bilan b arpo etiladigan t o 'g 'o n l a m i qurishda 
tarkibi h a r xil katta zarrali sog' tu p ro q la r, b a ’zi bir h o lla rd a loyli va q u m
shag'a lli g ru n tla r ishlatiladi. Hozirgi pay td a g id ro m ex an izatsiy a vositalari 
va yuvish texnologiyasi k o 'p in c h a qum li, qum li-sh ag 'alli b o 'lg a n va II guruh 
gruntlari ishlatiladi. I g u ru h gruntlari b ir jin s li t o 'g ' o n l a m i yuvib, II g u ru h
gruntlari esa h a r xil jinsli o'zakli t o 'g ' o n l a m i yuvib b a r p o etish u c h u n
ishlatiladi.
4 . 1 . 4 . G runtli t o ‘g ‘o n la r z a m in la rig a q o 'y il a d ig a n t a l a b l a r
v a u la r q u r ila d ig a n joyni t a n l a s h
G ru n tli to 'g 'o n l a r zam iniga q o 'y ila d ig a n ta la b la r. G r u n t l i t o 'g ' o n l a m i
h a r q a n d a y qoyali, y a rim qoyali va q o y a m a s z a m in la r d a qurish m u m k in . 
Z a m i n d a lo y q a va k o ' p n a m l a n g a n loyli g r u n t l a r n i n g b o 'lis h i, u la rd a
g 'o v a k la rd a g i b o s i m n i n g p a y d o b o 'lis h ig a olib k e la d i, s h u b ila n birga 
gruntlarning siljishga qarshiligini kamaytiradi va drenaj quriim alarini o 'm a tis h
tavsiya e tila d i, t o ' g ' o n n i q u ris h ja d a llig i e sa k a m a y a d i. U n c h a k a tta
b o 'lm a g a n b u n d a y qatlam li g ru n tla r olib tash la n a d i va t o 'g ' o n m u s ta h k a m
zam inli g r u n tla r d a n quriladi. T o 'g ' o n n i q o y a z a m in la r d a b a r p o etish d a, 
u la rd a katta y oriqlar bo r-y o 'q lig ig a e ’tib o r berish kerak.
Torfli z a m in la r d a to rfn in g p arc h a la n ish i 50 % d a n k a m b o 'l m a g a n d a
tu p ro q li t o 'g ' o n l a m i 20 m b alan d lik k a c h a q u rish m u m k in .
T o 'g 'o n q u rilad ig an jo y n i ta n la sh . T o 'g ' o n qu rilad ig an jo y gidrouzel 
tarkibiga kiruvchi asosiy in sh o o tla r joy lash u v v arian tlarin i te xnik-iqtisodiy 
taqqoslash asosida tanlanadi. B un d a quyidagi asosiy o m illa r hisobga olinadi:
1) 
topografik: t o ' g ' o n uzunligi va balandligi a n iq la n a d i. B u n d a t o 'g ' o n
o 'r n i suv oqim i o 'z a n n in g qisqa yerida gorizontallarga tik qilib joylashtiriladi. 
U sh b u h o la td a ish h ajm lari en g kam m iq d o r d a b o 'la d i;
212

---

2) m u h an d is-g eo lo g ik : g r u n tla rn in g m u sta h k a m lik tavsiflari, u la rn in g
suv o 'tkazuvchanligi va qatlam larga ajralishi bilan baholanadi. Suv o m b o rlari 
havzalaridagi g r u n tla rn in g suv o ‘tkazuvchanIigi, u larn in g o ‘zaro jo y lash u v i 
va q a tla m la rn in g pasayishi (tushishi) katta a h a m iy a tg a ega. K o ‘p in c h a suv 
om b o ri havzasi va t o ‘g ‘o n zam ini g ru n tlarin in g m u h an d is-g e o lo g ik tuzilishi 
t o lg ‘o n o ‘rnini ta n la s h d a hal qiluvchi asosiy o m illa rd a n biri hiso b lan ad i;
3) gidrologik: suv o m b o rin i toMdirish va to sh q in paytlaridagi o r tiq c h a
suvlarni pastki biefga tushirib yuborish;
4) suv t a s h l a s h i n s h o o t i n i n g jo y l a s h u v i g i d r o u z e l n a r x ig a va u n i 
ekspluatatsiya qilishga t a ’sir etadi.
T o ‘g ‘o n o ‘rn in i ta n la s h d a qurilish paytida suv sarflarini o ‘tkazish, y o ‘1 
tarm oqlarining borligi, elektr uzatuvchi tarm oqlar, te m ir-b e to n zavodlarining 
uzoqligi va b o s h q a o m illa r h a m hisobga olinishi kerak.
4 . 1 . 5 . G runtli t o ‘g ‘o n k o ‘n d a l a n g k esim i v a uning 
e le m e n tla rin i t a n l a s h
G r u n t l i t o ‘g ‘o n la r n i loyihalashtirishda m u s ta h k a m va iqtisodiy j i h a t d a n
afzal kesim t a n la n a d i. T o ‘g ‘o n k esim ining o ‘lch am lari t o ‘g ‘o n balandligiga, 
z am indagi g ru n tla r tavsifiga, qurilish sharoitlari va ekspluatatsiya talablariga 
bog'liq. T o ‘g ‘o n k o ‘n d a la n g kesim i 4 .3 - r a s m d a ko'rsatilgan.
MDS
NDS