Gidrotexnika

Tubidan suv o'tkazm aydigan to 'g 'o n tan asi orqali o'tu vch i
filtratsiya oqim ining sxem asi:
/ — d e p r e s s iy a e g ri c h i z i g 'i ;
2
— g r u n t n in g t o 'l i q su v g a t o 'y i n g a n z o n a s i; 
3
— k a p illa r
k o 'ta r ilis h h is o b ig a g r u n t n in g q is m a n su v g a t o 'y i n g a n z o n a s i; 
4 —
q u r u q g r u n t n in g z o n a s i; 
5 —
t o k c h iz iq la r i; 
6
— s u v o 't k a z m a y d i g a n q a tla m ; Ak — k a p illa r k o 't a r i l i s h b a la n d lig i.
Y u q o rid a tu b id a n suv o 'tk a z m a y d ig a n , b i r j i n s l i , drenajsiz t o 'g ' o n n i n g
filtratsiya sxemasi к о ' rib chiqildi. H a r b ir m u a y y a n h o la t u c h u n filtratsiya 
o q im in in g tavsifi hisobga olinishi kerak. Filtratsiya o q im in in g tavsifi t o 'g ' o n
turiga, drenaj q u rilm alari sxem alariga, relyef va t o 'g ' o n jo y lash g an yerdagi, 
z a m in va q irg 'o q la rn in g geologik tuzilishlariga bog'liq.
F iltra ts iy a h iso b larin in g v azifalari va m a q sa d la ri. F iltratsiya hisoblari 
natijasida quyidagilar an iq lan ad i: 1) depressiya egri c h iz ig 'in in g t o 'g ' o n
ta n a sid a va q irg 'o q lard ag i holati; 2) t o 'g ' o n tanasi va z a m in in in g filtratsiya 
o q im i g radiyentlari; 3) t o 'g ' o n tanasi, z a m in i va q irg 'o q la rid a n o 'ta d ig a n
filtratsiya sarfi; 4) egri c h iz iq n in g chiqish balandligi va tezligi.
Filtratsiya hisoblari t o ' g ' o n k esim ining ratsional o 'l c h a m l a r i , iqtisodiy 
tejam konstruksiyalari va u n in g filtratsiyaga qarsh i drenaj q u riim alarin i 
o 'r n a tis h g a im k o n be rad i.
H iso b la rd a g i y o ‘1 q o 'y ila d ig a n q iy m a tla r va hisobiy sx e m a la rn i tu zish . 
T u p ro q li t o 'g ' o n l a r filtratsiya hisoblarida quyidagi ta x m in la r qabul qilinadi: 
1) filtratsiya chizig'i bitta tekislikda quriladi; 2) tezlikni tashkil e tu v ch ilar 
shu tekislikka p e rp e n d ik u la r, ular nolga ten g qilib olinadi; 3) t o ' g ' o n ta nasi 
g ru n ti b ir jinsli d e b h iso b la n a d i; 4) t o ' g ' o n tubi n a z a riy j i h a t d a n suv 
o 'tk a z m a y d ig a n hisoblanadi; 5) birjinsli to 'g 'o n la r d a depressiya egri chizig'i 
h olati g ru n t sifatiga bog'liq b o 'lm a y d i va u t o 'g ' o n k e sim in in g g e o m e trik
o 'lc h a m la r i b o 'y i c h a aniq lan ad i.
L oyihaviy t o ' g ' o n kesimi hisobiy sxem aga keltiriladi, undagi kichik 
detallar olib tashlanadi va suv o 'tk azm ay d ig an p o n u r, ekran ustiga yotqizilgan 
yirik g'o vakli gruntli bo stirm ad ag i b o sim y o 'q o lis h i hisobga o lin m ay d i.
H isobiy sxem alardagi suv sathlari depressiya egri ch iz ig 'in in g en g yuqori 
holati u c h u n olib boriladi. O d a td a , u yuqori biefdagi N D S va pastki biefdagi
220

---

^ D e p r e s s i y a e g ri c h iz ig 'i
A l
* r
h T
V /
/ / /
/ / 7
7 7 7
L
suv sathi m inim al b o 'lg a n d a paydo b o 'lad i 
va shu sa th la r h iso b -k ito b qilinadi. Soy 
va q u r ig a n k ic h ik d a r y o l a r d a q u rilg a n
to 'g 'o n l a r d a , ag ar gidrouzel tarkibida suv 
c h i q a r is h i n s h o o ti b o 'l m a s a , filtratsiya 
hisoblariga pastki biefda suv b o 'lm a g a n
h o l a t u c h u n o lib b o r i l a d i . F i l t r a t s i y a
hisobiy sxem asini tu z ish d a asosdagi grunt 
xossalarini hisobga olish kerak. S h u n d a n
kelib c h iq q a n h o ld a ikkita asosiy sxem a
qabul qilinadi — tu b id a n suv o 'tk a z m a y d ig a n va tu b id a n suv o 'tk a z u v c h i 
to 'g 'o n la r .
A sosiy filtra tsiy a te n g la m a la ri. T u p ro q li t o 'g ' o n filtratsiya hisoblarida 
Darsi q o n u n i va D u p y u i form ulasi qoMlaniladi va u quyidagi k o 'r in is h d a
b o 'la d i (D a rsi q o n u n in g xususiy holati):
4.10-rasm.
D u p y u i fo rm u la s i 
u c h u n h is o b iy s x e m a .
2L
(4-5)
b u n d a , A, va 
h 2
— m os ravishda quriladigan uchastka boshlanishi va oxiridagi 
ch u q u rlik la r, m ; <7 — so lish tirm a sarf, m 3/ s ;
L —
q u rilad ig an u chastka 
uzunligi, m (4 .1 0 -rasm ).
Darsi q o n u n i va D u p y u i form ulasi l a m in a r o q im u c h u n taalluqlidir.
F iltra ts iy a hisobining u slu b lari. M axsus texnik ad ab iy o tla rd a tuproqli 
t o 'g ' o n l a r filtratsiya h isobining j u d a k o 'p uslublari keltirilgan. Bu uslublar 
h a q id a 1.3 .6 -b o ‘lim d a m aM um otlar berilgan.
V. A. Z a m a r in ta k lif egan ekvivalent kesim uslubi keyingi paytlarda 
keng q o 'lla n ilm o q d a . Bu u slu b d a t o 'g ' o n hisobiy sxemasi filtratsiya nuqtayi 
n a z a rid a n ekvivalent b o 'lg a n b o s h q a vertikal yuqori qiyalik sxemasi bilan 
almashtiriladi. U suv sathi yuqori qiyalik bilan kesishgan jo y d a n AL m asofada 
joylashtiriladi ( 4 . 1 1-rasm). AZ, q iy m ati quyidagi f o rm u la d a n an iq lan ad i:
M = P - H V
(4.6)
b u n d a , 
P
= 2 ^ + 1 ( G . M . M ixaylov b o 'y ic h a ): Я, — yuqori biefdagi suv 
chuqurligi.
4 . 1 . 9 . T u b id a n s u v o ' t k a z m a y d i g a n tu p ro q li t o ' g ' o n
f iltra ts iy a h lsobi
D epressiya egri ch iz ig 'i vertikal tekislikdan b o sh la b quriladi.
B i r j i n s l i d re n a jsiz yoki qiya d ren ajli (4.1 l - o rasm ). D epressiya egri 
ch iz ig 'in in g pastki qiyalikka c h iq ish balandligi quyidagi f o r m u la d a n a n i q ­
lanadi:
221

---

YuBSS
YuBSS
[A I
x ^
b)
4. II-rasm .
F i l t r a t s i y a h is o b la r i s x e m a l a r i :
a
— b i r j i n s l i d r e n a j s i z t o 'g 'o n ;
b —
b i r j i n s l i d r e n a jli.
-