Gidrotexnika

N a z o ra t savollari
1. R o s t l o v c h i i n s h o o t l a r n i n g v a z i f a s i n i m a d a n i b o r a t ?
2 . O c h i q r o s t l o v c h i i n s h o o t l a r k o n s t r u k s i y a s i n i m a ?
3 . O r a l i q d e v o r , s u v u r i l m a v a z a t v o r l a r n i n g v a z i f a s i n i m a d a n i b o r a t ?
4 . S u v e n e r g i y a s i n i s o ' n d i r g i c h l a r t u r l a r i n i a y t i b b e r i n g .
5 . R i s b e r m a n i n g v a z i f a s i v a u n i n g t u r l a r i n i a y t i b b e r i n g .
6 . Q u v u r l i r o s t l a g i c h l a r v a u l a r n i n g q o ' l l a n i s h s h a r t l a r i n i a y t i b b e r i n g .
7 . D i a f r a g m a l i r o s t l a g i c h l a r n i n g q o ' l l a n i s h s h a r t l a r i , k o n s t r u k s i y a s i n i a y t i b b e r i n g .
8 . D i m l o v c h i i n s h o o t l a r n i n g a s o s i y v a z i f a s i v a u l a r o ' r n a t i l g a n k a n a l n i n g i s h l a s h
r e j i m i n i a y t i b b e r i n g .
9 . K a n a l d a g i i n s h o o t l a r t u g u n i ( b o g ' l a m i ) n i t u s h u n t i r i b b e r i n g .
1 0 . I n s h o o t l a r t u g u n i d a g i i n s h o o t l a r n i n g j o y l a s h u v s x e m a l a r i v a s h a r t l a r i n i a y t i b
b e r i n g .
2 . 4 . T U T A S H T IR U V C H I IN S H O O T L A R
2 . 4 . 1 . T u ta s h tiru v c h i i n s h o o tl a r t o ‘g ‘r is id a um um iy 
m a ’lu m o tla r va ularni qoMlash s h a r tl a r i
Suv o q im in i y u q o r i s a t h d a n j u d a p ast s a th g a o ‘t k a z u v c h i in s h o o t 
tutashtiruvchi inshoot
deb ataladi.
T u ta s h tiru v c h i in sh o o tla r k a n a lla r trassasi b o ‘ylab jo y n in g keskin pasa- 
yishi u c h ra g a n d a b a rp o etiladi. S h u n in g d e k , ular derivatsiya G E S la r in in g
tu rb in alari t o ‘x tatilg a n d a bosim li bassey n d an suvni tash lab y u borish va 
kanalni suvdan b o'shatish u c h u n h a m qoMlaniladi. T utashtiruvchi inshootlar 
m ahalliy m a te ria lla rd an b a r p o etilgan t o ‘g ‘o n la r suv tashlovchi tra k tn in g
asosiy qism larid an biridir. U la rd a n suv tran sp o rti tizim larida, baliq urchitish 
xo'jaligida, ja rlik la m i y e m irish d a va h im o y a la sh d a foydalaniladi.
S uvning h a ra k a t qilish sharoitiga k o ‘ra, tu ta sh tiru v c h i in s h o o tla r ikki 
g u ru h g a b o ‘linadi. B irinchi g u ruhdagi in sh o o tla rd a suv a w a l in s h o o tn in g
o ‘zida h a ra k a t qilib, s o ‘ngra erkin, y a ’ni h av o d a h a ra k a t qiladi. Bularga 
sh a rsh a ra va konsol sh a rsh a ra la r kiradi. Ik k in ch i g u ru h d ag i in sh o o tla rd a
esa suv faqat in sh o o t u m u m iy uzunligi b o ‘yicha, unin g o ‘z a n id a n ajralm agan 
h o ld a harak at qiladi. Bularga t e z o q a r va q u v u rla r kiradi. Ikkala g uruhdagi 
elem en tlarn i o ‘z ichiga olgan tutashtiruvchi inshootlar k a m uchraydi. Shaxta 
— sharsh ara, t e z o q a r — sharshara, q u v u r-sh a rsh a ra lar sh u la r jum lasid an d ir.
T u ta s h tir u v c h i i n s h o o t boshi va oxiridagi s a th la r ay irm asi k a tta b o ‘l- 
ganligi sababli, u n in g ox irid a suv o q im i k a tta m iq d o rd a g i o r t i q c h a e n e r -
giyaga ega boMadi. S h u n in g u c h u n in s h o o t d a n keyin d a r y o yoki kanal 
o 'z a n i n i xavfli y uvilishlardan saqlash u c h u n o r tiq c h a e n e rg iy an i s o ‘ndirish 
lo zim b o 'la d i.
126

---

Hozirgi p a y td a tu ta s h tiru v c h i in s h o o tla r u c h u n o r tiq c h a e n e rg iy an i 
s o ‘n d iru v ch i turli xil k onstruksiyalar ishlab ch iq ilg an , m asalan , suv u rilm a
q u d u q la rin i yoki d e v o rla rin i o ‘rn atish ( q u d u q d a yoki d ev o rd a gidravlik 
sakrashning k o ‘milishi, urilishi va suv q atlam in in g intensiv aralashishi tufayli 
75 % gacha energiya yaratiladi); s u n ’iy qarshiliklarni yayratish u c h u n h a r 
xil turdagi s o ‘ndirgichlar o ‘rnatiladi, b u n d a y s o ‘ndirgichlar suv oqim i u c h u n
m e x a n ik t o ‘siq h is o b la n a d i: tish la r, o s t o n a l a r , s h a s h k a la r , suv u r ilm a
devorlari. Suv oqim i b unday so'ndirgichlarga urilib alohida jilg‘alarga ajraladi, 
h arak at y o ‘nalishi sekin o 'z g a ra d i va j o ‘sh q in h a ra k a td a n sokin h arak at 
rejimiga o ‘tadi. T ra m p lin , konsol, tirqishli devorning in shootda foydalanilishi 
suv o q im in in g u m u m iy y o 'n a lis h in i o ‘zgartiradi va uni in s h o o td a n xavfsiz 
m asofaga tashlaydi.
T u ta sh tiru v c h i in sh o o tlarg a quyidagi asosiy talab lar q o ‘yiladi:
1) in sh o o t va k a n a ln in g u n g a tu ta sh g a n yerlarida suv o q im i h a ro ra tin in g
xavfsiz gidravlik sharoitlarini yaratish, y a ’ni hisobiy gidravlik rejimga keluvchi 
k a n a ld a d im la n ish h a m d a suv sathi pasayishi b o ‘lmasligi kerak. Suv oqim i 
tezligi esa in sh o o t h a m d a in sh o o t m ateriallarini yuvib ketm asligi kerak;
2) q u r i l i s h d a ilg‘o r t e x n o lo g iy a va a r z o n q u r ilis h m a t e r i a l l a r i d a n
foydalanish m u m k in ;
3) konstruksiyasi odd iy (s o d d a ), t a ’sir qiluvchi kuchlarga u s tu v o r va 
m u s ta h k a m bo'lishi kerak;
4 ) pastki biefga suzindilar, m u z va m u z p a rc h a la rin i to 'siq larg a urilm ay 
o 'tk a z ib yu b o rish n i t a ’m in lash i kerak;
5) te x n ik -e ste tik m e ’yorlarga m o s kelishi lozim .
2 . 4 . 2 . S h a r s h a r a l a r
P o g ‘o n a la r k o ‘rinishidagi jo y relyefining keskin tu ta s h g a n jo y la rid a , h a r
xil sathlarda joylashgan uchastkalarni birlashtiruvchi, tutashtiruvchi in sh o o t