Gidrotexnika

K analdagi in sh ootlar tuguni:
a —
in s h o o tla r jo y la s h u v in in g y a q in la s h g a n sx e m asi; 
b —
in s h o o tla r jo y la s h u v in in g
u z o q la s h g a n sx e m asi; 
d —
in s h o o tla r tu g u n i k o n s tru k tiv sx em asi;
/ — k e lu v c h i k a n a l; 
2 —
suv o lu v c h i ro stla g ic h ; 3 — d im lo v c h i in s h o o t.
G id ro m e lio ra tiv kanallardagi suv taq sim lo v ch i t u g u n la r n in g bir turi suv 
boNgichlardir. B u n d a y in sh o o tla r k an allar ta rm o q la rg a b o 'l i n g a n jo y la rd a
o ‘rnatiladi va u la r o ‘rtasida suv sarfini p ro p o rsio n a l b o ‘lish u c h u n xizm at 
qiladi (2 .37-rasm ).
Ishlash rejimi b o ‘yicha suv b o ‘lg ichlar a v to m a tik va b o sh q arilad ig an
tu rlarg a b o ‘linadi. K onstruktiv belgilariga k o ‘ra suv b o ‘lgichlar o c h iq va 
quvurli k o ‘rin ish d a b o ‘ladi.
O c h iq avtom atik ishlaydigan suv boMgichlar suv sarfini ta rm o q la r o'rtasida 
keluvchi kanal hisobiy ishlash rejim ida berilgan d o im iy o ‘z a ro n isb atd a 
taqsim laydi ( 2 .3 7 -a , 
b
rasm).
A v to m a tik ishlaydigan suv boM gichlarning k a m c h ilik la r id a n biri s h u n -
d a n i b o r a t k i , a g a r fo y d a la n is h d a v r i d a suv s a rfin i b e r ilg a n n i s b a t d a
o 'z g a r t i r i s h k e ra k b o ‘lsa, u n i b aja rish i m k o n iy a ti b o ‘lm a y d i. K a n a l d a
av ariy a h o la ti y u z b e r g a n d a u n d a g i b i r o r t a t a r m o q n i b irk itis h g a y o ‘1 
q o ‘yib b o ‘lm a y d i.
O c h iq b o s h q a rila d ig a n suv boMgichlarida istalgan p a y td a suv sarfini 
b o s h q a ris h m u m k i n . B u n d a y suv b o 'l g i c h l a r h a r b ir t a r m o g 'i g a o c h iq
rostlagichlar o 'rn a tila d i. R ostlagichlar o stonasi sathi keluvchi kanal tubi 
sathiga te n g qilib olinadi.
K a n a l d a a v a riy a h o la tla r i y u z b e r g a n d a z a t v o r l a r tu s h i r i l i b , u n g a
b eriladigan suv sarfi t o ‘xtatiladi. S o ‘ngra keluvchi kan ald ag i h a m m a suv 
sarfi ikkinchi ta r m o q q a o ‘m a tilg a n ro stla g ic h d a n o 'tk azilad i.
1 2 0

---

°L__
2.37-rasm.
K a n a lla rd a g i suv b o ‘lg ic h lar:
a, b —
o c h iq a v to m a tik ; 
d —
q u v u rli.
Q uvurli suv boMgich sxemasi 
(2 .3 7 -d
r a s m )d a k o ‘rsatilgan. B u n d a y suv 
boMgichlarning yutugM s h u n d a n iboratki, uning ustidan avtotransport qatnovi 
u c h u n yoM o 'm a t i s h m u m k in . Suv boMgichlarning h a r bir tarmogMga bir 
yoki b ir n e c h t a q a to rli q u v u r la r o ‘rn a tish m u m k i n , u la r n in g s o n i suv 
c huqurligi va gidravlik rejim ga bogMiq. Q uvurli suv boMgich kirish kallagi 
ikki t a r m o q u c h u n u m u m iy qilib o ‘rnatiladi.
T a rm o q d a g i quvurlarni im k o n q a d a r t o ‘g ‘ri ch iziq b o 'y i c h a joylashtirish 
m a q sa d g a m uv o fiq d ir, b iro q b a ’zi b ir h o lla rd a b u n i bajarib boMmaydi, 
u la m in g burilishi m axsus blo k lar orqali am alg a oshiriladi. B loklar y ig 'm a
yoki b e t o n d a n jo y la rd a tayyorlanadi.
Suv boMgichlar quvurlari gidravlik rejimi b o 'y i c h a bosim li va b o sim siz 
ta r tib d a ishlaydi.
2 . 3 . 5 . Loyqa yuvuvchi r o s tla g ic h la r
Su g 'o rish m a n b a y id a n irrigatsiya kanallariga suv bilan birga c h o 'k i n d i l a r
kirib keladi. Suvda oqib keladigan c h o 'k in d ila r sug'o rish k anallarida c h o 'k ib , 
lo y q a to 'p la n is h g a sabab b o 'la d i. K a n a lla rd a loyqa to 'p la n is h i natijasida 
u n in g suv o 'tk azish qobiliyati k am ay ad i va iste’m olchilarga beriladigan suvni 
suv iste’m oli grafigi asosida yetkazib boMmaydi.
1 2 1

---

Irrigatsiya kanallarini t o 'p l a n i b qolgan loyqadan quyidagi usullar bilan 
to z a la n a d i: m e x a n ik , gidravlik, m e x a n ik va gidravlik to z a la s h usullari 
birikmasi ( q u ra m a , b a ’zi bir hollarda qoMda to zalan ad i).
M exanik tozalash usuli s e rm a sh a q q a td ir, j u d a k o 'p m e x a n iz m la r talab 
qilinadi va ularni yil davom ida ishlatib bo'lm aydi. Kanallarni gidravlik usulda 
to zalash m u k a m m a ld ir , lekin uni h a r d o im h a m a m alg a oshirib b o 'lm a y d i. 
M exanik va gidravlik usullari b irik m a sid a n a m a ld a k o 'p foydalaniladi.
K anallarni gidravlik usulda tozalash quyidagi afzalliklarga ega:
1) loyqalar hisobiy suv sarfida m ex a n iz m la r yordam isiz yuvib tashlanadi;
2) ishchi kuchi s a rfla n m a s d a n k an allar tozalanadi;
3) loyqalarni yuvish qisqa vaqt ich id a a m alg a oshiriladi;
4) to za la sh n i yilning ixtiyoriy d a v rid a bajarish m u m k in . K anallarni 
tozalashga o b - h a v o sharoitlari t a ’sir etm aydi.
S h u bilan birga kanallarni gidravlik usul bilan lo y q a la rd a n to zala sh n in g
b ir q a n c h a k am chiliklari h a m mavjud:
1) loyqalarni yuvish v aq tid a foydasiz suv sarflanadi;
2) suv oluvchi rostlagichga suv berish to 'x tatilad i;
3) yuvish vaqtida k a n a ln in g u z u n q ism id a suv katta tezlikka ega b o 'la d i, 
agar b u tezliklar g ru n t yuvish tezligidan katta b o 'lsa , uni m u sta h k a m la sh
ta lab qilinadi;
4) kanalni yuvish faqat yuvuvchi rostlagichlar m avjud b o 'ls a am alg a 
oshiriladi;
5) katta uzunlikka ega b o 'lg a n kan allard a yuvuvchi rostlagichlar soni 
k o 'p bo'lishi kerak va ular u c h u n qulay topografik sh a ro itla r b o 'lis h i lozim.
Kanallarni gidravlik tozalash usulini faqat irrigatsiya sharoitlarida qo'llash 
m u m k in , c h u n k i ularda katta tezliklar hosil qilish im k o n iy ati mavjud.
Loyqa yuvuvchi rostlagichlar konstruktiv jih a td a n o ch iq va quvurli bo'lishi 
m u m k in va k o 'p in c h a o ch iq rostlagichlar k o 'p ro q ishlatiladi. U k o 'm ilm ag an
vodosliv k o 'rin is h id a loyihalanadi, ostonasi sathi kanal tubi sathiga ten g
qilib olinadi. B u n d a y joy lash tirish h a m m a loyqalarni qarshilikka u c h r a m a y
yuvish im k o n in i b erad i, yuvuvchi in sh o o t u c h u n qulay gidravlik s h aro itlar 
yaratiladi. Yuvuvchi in s h o o td a n keyin suv tark ib id a j u d a k o 'p m iq d o rd a
m u a lla q z a rra lar ketuvchi kanallarga o 'ta d i, sh u n in g u c h u n undagi tezlik 
j u d a katta bo'lishi kerak. Agar bu tezliklar kanal o 'z a n i n i yuvadigan b o 'lsa , 
u q o p la m a la r bilan q o p lan ad i.
Loyqalarni gidravlik yuvish n o rm a l va jad allash g an suv sarflarida amalga 
oshiriladi, lekin k a m m iq d o rd ag i suv sarflarida h a m yuvish m u m k in .
2 . 3 . 6 . Avariya h o la tla ri u c h u n s u v t a s h l a g i c h l a r
Avariya h o la tla r u c h u n m o 'lja lla n g a n suv tash lag ich lar kanal trassasi 
ja rlik la ri, re ly e fn in g p a sa y g a n jo y la ri, h a v z a la r b ila n k esish g an jo y id a
o 'rn a tila d i.
1 2 2

---

Bosh kanal va unin g ta rm o q la rig a b eriladigan suv sarfi ay rim davrlarda 
hisobiy suv sarfidan yuqori b o 'lad i va natijada, kanaldagi norm al suv sarfm ing 
k o 'ta r ilis h ig a olib keladi. K a n a ld a g i suv sarfini o rtish i b osh kanal va 
t a r m o q l a r d a avariya y u z b e r g a n d a , k a tta k a n a l d a n suv o lu v c h i n aso s 
stansiyalarining to'xtashi, to sh q in h a m d a jala suvlarining kanalga quyilishiga 
sabab bo 'lad i.
Kanaldagi suv sarflarining ortishi suv sathi ko'tarilishiga olib keladi va b a ’zi 
bir hollarda suv kanal qirg'og'i ustidan oshib quyilishi m um kin. Suv sarflarining 
hisobiy qiymatdan ortishi kanalning buzilishiga olib keladi. Kanal buzilishlarining 
oldini olish u c h u n u n d a avariya holatidagi suv tashlagichlar o'rnatiladi.
K an allard a avariya h olati u c h u n suv tash lag ich lar av to m a tik va b o s h ­
q ariladigan turlarga b o 'lin a d i.
A v to m a tik ishlaydigan suv tashlagich konstruktiv j i h a t d a n keng ostonali 
vodosliv k o 'rin is h id a b o 'lib , o s to n a sathi kanaldagi ja d a lla sh g a n sathga teng 
qilib olinadi. B u n d ay tashlagich kanaldagi suv sathi vodosliv o s to n asid an
b a la n d b o 'l g a n d a h a r d o im o r tiq c h a suvlar tashlab yuboriladi.
A vtom atik suv ta shlagich konstruktiv variantlari 2 .3 8 -ra s m d a keltirilgan.
Y on t o m o n li vodosliv k o 'rin ish id ag i a v to m a tik suv tashlagich kanaldagi 
suv sathi hiso b id an yuqori b o 'l g a n d a suv ta sh la sh n i t a ’m inlaydi.
Sifonli tashlagich te pasi kanaldagi hisobiy suv sathi bilan ten g qilib 
jo y lash tirilg an d a, u a v to m a tik ishlaydi. Bu sa th n in g 2—3 s m ga ko'tarilishi 
sifonni ishga tu sh irad i. K an ald ag i hisobiy suv sa th in in g pasayishi sifon 
ishlashini to 'x ta ta d i.
V odosliv o sto n asi
X
I-1
T IM I I I ||||| 111 l]ll
M M
^
—
lllll 
1
ikjrljk ililijiljtbjiL
I I I I
2.38-rasm .