Gidrotexnika

0 ‘zani silliq tezoq ar.
132

---

T e z o q a r nov lari kam uzunlikka ega boMishi va tabiiy z am in g a yetkazilishi 
kerak. N o v n in g k o ‘n d a la n g kesimi t o ‘g ‘ri b u rc h a k li, trapetsiya, poligonal 
va b o s h q a shakllarda boMishi m u m k in . T rap etsiy a shaklidagi n o v la r yon 
dev o rlar y otiq bajarilganda qoMlaniladi, iqtisodiy j i h a t d a n a rz o n va ularni 
b a rp o etish m u ra k k a b em as. A m a ld a k o ‘n d a la n g kesimli t o ‘g ‘ri burch ak li 
n o v la rd a n k en g foydalaniladi, c h u n k i b u n d a y k e sim d a suv o q im i gidravlik 
j i h a t d a n tu rg ‘u n , u n d a toM qinsim on h a r a k a t yuz b e rm a y d i va suv yon 
d e v o rla rd a n ta sh q arig a chiq m ay d i.
N o v la r nishabligi q iy m atin i belgilashda, t e z o q a r quriladigan m aterial 
u c h u n yoM q o ‘yarlik tezlik e ’tiborga olinadi va in s h o o t ostidagi g r u n tn in g
xususiyati, y a ’ni u ning u c h u n yoM q o ‘yiladigan qiyalikni hisobga olish lozim. 
T e z o q a r n o v in in g nishabligi y e m in g nishabligiga te n g qilib olinsa, b u n d a
tu p ro q ishlarining hajm i k am ay ad i, lekin t e z o q a r j u d a u z u n boMib ketadi.
T e z o q a r la r iloji b o r i c h a t o ‘g ‘ri c h iz iq b o ‘ylab jo y lash tirilad i. K anal 
trassasida t o ‘siqlar u c h ra b q o lg a n h o ld a, u n i aylanib oMishga t o ‘g ‘ri keladi. 
S h u n d a y p aytlarda novlar egri chiziq b o ‘ylab joylashtiriladi. B u n d ay te z o q a r 
novlari k o ‘n d a la n g k e sim in in g b ir t o m o n i d a suv s a th in in g koMarilishi, 
ikkinchi to m o n i d a esa pasayishi kuzatiladi (2 .4 7 -rasm ).
2.47-rasm.
E g ri ch iziq li n o v larn in g k o ‘n d a la n g k e s im la ri.
Suv s a th in in g g o riz o n tg a ogMsh b urchagi tg a =
v 1/{g R )
( b u n d a
R —
nov 
o ‘qi b o 'y i c h a burilish radiusi, m; и — o 'r t a c h a tezlik, m /s ) .
T e z o q a r uzunligi b o 'y i c h a suv tezligi d o im iy b o 'lm a y d i va o ' z nav b atid a 
a
b u r c h a k q iy m ati h a m o 'z g a ra d i. T e z o q a r n in g p la n d a m in im a l burilish 
radiusi nov tu b i kengligining o ' n baro b arig a ten g qilib olinadi.
N o v qavariq t o m o n ig a t a ’sir e ta d ig a n g id ro d in a m ik k u c h n i kam aytirish, 
suv sathi yuzini h a d d a n tashqari og'ishini va suvni n o v d a n chiqib ketmasligini 
t a ’m inlashi u c h u n nov tubiga b o 'lu v ch i d ev o rlar o 'm a tilib bir n e c h ta oraliq- 
larga b o 'lin a d i 
{ 2 A l - b
rasm ) yoki n o v n in g qavariq to m o n id a g i d e v o r b o tiq
to m o n i g a n isb a ta n b iro z b a l a n d r o q qilinadi ( 2 . 4 7 - a ra sm ). A y tilg an lar
133

---

m aq sad g a m uvofiq b o ‘lm asa, nov tubi b ir t o m o n g a biroz q iy aro q qilib 
o lin a d i, y a ’ni n o v tu b in in g g o riz o n tg a o g ‘ish b urchagi /3 suv sa th in in g
go rizo n tg a o g ‘ish b u rc h a g i 
a
d a n kichikroq qilib o lin a d i 
( 2 A l - d
rasm).
U z u n te zo q arlard a suv sathi kengligi u n in g chuqurligiga nisbati
b o l g a n d a , vaqti-vaqti bilan t o ‘lq in lar hosil b o ‘lib, u larn in g tezligi novdagi 
o q im o ‘rta c h a tezligidan katta. B u n d ay t o ‘lq in lar balandiligi o q im o ‘rtach a 
c h u q u rlig id a n 2 —3 b a r o b a r katta boMadi. ToMqinlar nov y o n devorlari 
tashqarisiga chiqib g ru n tn i nam lay d i va b e r m a b o ‘y ic h a h a ra k a t qilib, uni 
yuvadi, suv urilm a qudugMda n oqulay gidravlik sharoitlam i keltirib chiqaradi 
va pastki b ie f yuvilishiga sabab boMadi.
N ovdagi toM qinsim on h a ra k a tn i y o ‘qo tish m a q s a d id a n o v n in g maxsus 
konstruksiyalari qoMlaniladi (2 .48-rasm ).