Gidrotexnika

Q ayir usuli:
У — k elu v ch i k a n al; 
2 —
t o 'g 'o n n in g
m u v a q q a t te p a q ism i; 3 — q a y ird a g i 
k o tlo v a n ; 
4 —
k e tu v c h i k a n al.
/V
a)
297

---

G id ro u z e l asosiy inshooti orqali QSS o ‘tkazish usuli m ustaqil b o 'lm a y , 
u b irinchi va ikkinchi usullarga q o ‘s h im c h a usul hisoblanadi.
/ - /
*
N
—
a
9
e)
II-//
1 ^ - 4
I
—
-
/ / / //
r
ЩШщ
d)
У У
N
vW
Z /
— 
-—
Ь т ! V
—
-
-----------X
7/"7S/
<4
6 .7-rasnt.
A sosiy inshootlardan Q S S o ‘tkazish sxem alari:
a —
suv o 'tk a z u v c h i tra k tla r n in g tu rli v a ria n tla ri (fa s a d ); 
b —
p a st b o 's a g 'a li t o 'g 'o n
suv to s h m a s i o rq a li; 
d
— t o 'g 'o n n in g tu g a lla n m a g a n suv o rtib o 'ta d ig a n q ism i o rq a li; 
e
— t o 'g 'o n ta n a s id a g i tu b te s h ik la r o rq a li; / — G E S b in o s in in g suv o sti q ism id a
q o ld irilg a n te s h ik la r o rq a li.
6 . 2 . G I D R O U Z E L L A R D A I N S H O O T L A R N I J O Y L A S H T I R I S H
U m u m iy m a ’lu m o tla r. M a ’lu m k i , d a r y o l a r d a q u r ila d ig a n t o ‘g ‘o n li 
gidrouzellar u yoki b u suv x o ‘jaligi m u a m m o la rin i kom pleks hal etish u c h u n
b a r p o etiladi. U s h b u m u a m m o la r n in g turiga k o ‘ra quriladigan gidrouzel 
tarkibiga t o ‘g ‘o n d a n tashqari maxsus gidrotexnika inshootlari kirishi m um kin: 
g id ro elek tro stan siy a k e m a q atn a y d ig a n shluz, suv qabul qilish in sh o o ti va 
h o k a z o . M ax su s g id ro te x n ik a in s h o o tla ri k o ‘rsatk ich lari ( p a r a m e tr la r i)
x o ‘jalik obyektlarini loyihalash vaqtida belgilab olinadi. U sh b u param etrlarga 
k o ‘ra, b u t u n gid ro u zel u c h u n asosiy talab lar ishlab chiqiladi.
G id ro u z e l stvori ni tanlash va m a z k u r stvor u c h u n ishlab chiqilgan h a m d a
u n in g turli texnik iqtisodiy variantlarini taqqoslash m axsus in sh o o tla rn in g
suv xo'jaligidagi rolini hisobga olgan h o ld a bajarilishi lozim .
G id ro u zeln i loyihalashdagi asosiy qoidalarni qarab o 'tam iz: 1) daryolarda 
q u rilad ig an t o ‘g ‘onli gidrouzel h a r d o im a lo h id a o 'z ig a xos xarakterga ega; 
m ahalliy s h a ro itla r t u r l i - t u m a n b o 'lg a n i u c h u n ush b u g id ro u z e ln i q u rish d a
b i r o r t a n a m u n a v i y l o y i h a n i k o ' t a r i s h i m k o n i y o ' q ; 2) q a r a l a y o t g a n
g idrouzelning o 'z ig a xos loyihasini tuzish vaqtida e ng asosiy vazifa m ahalliy 
sh a ro itla rn in g tu rli-tu m a n lig in i t o 'g ' r i hisobga olishdir; u sh b u gid ro u zel
298

---

b ajaradigan turli funksiyalari en g sam arali uy g 'u n lash ish ig a erishish lozim ;
3) k o ‘p in c h a gidrouzellarni loyihalashda q a ra m a -q arsh ilik la rg a d u c h kelish 
m u m k in : qurilishni osonlashtirish va arzo n lash tirish bilan b ir q a to r d a , uni 
ekspluatatsiya qilish sharo itlarin i y o m o n la sh tirish m u m k in va a k sin c h a , 
k o 'r i n i s h i n i m u r a k k a b l a s h t i r i s h va q i m m a t l a s h t i r i s h o r q a li i n s h o o t n i
e k s p lu a ta ts iy a qilish s h a r o itla r in i y axshilash m u m k i n . S h u n i n g u c h u n
gidrouzellarni lo yihalashda o ‘r ta c h a en g m aq b u l y e c h im belgilab olinadi, 
lekin b u vazifani hal etish b a ’zi h o lla rd a katta qiyinchilik tu g ‘diradi.
G id ro u z e l u c h u n qabul qilingan in s h o o tla r tarkibini joylashtirish b o sim
kattaligiga, tu g u n jo ylashgan j o y n in g iqlimiga, geologik sharoitlariga va 
s tv o m in g topografiyasiga, d a ry o n in g sersuvligiga, gidrouzelga q o ‘yilgan suv 
x o ‘jaligi m asalalariga, qurilish ishlab c h iq a rish sharoitlariga bogMiq.
Iqlimiy sh aro itlard an , asosan, havo n in g m aksim al va m in im a l h aroratini, 
issiq k u n la r so n in i, atm o sfera yogMngarchiligi m iq d o ri va davom iyligini, 
d a ryoning qish faslidagi rejimini bilish lozim. T u g u n n in g stvor topografiyasiga 
k o T a t o r stv o rla m i (stvor koeffitsiyenti 4 / t f < 3 ) , j u m l a d a n , k a n y o n tipli 
stvor va keng stvorlarni ( 4 / t f > 3 ) ; b u n d a n tashqari d aryo qayiri kengligini 
bilish lozim .
6 . 2 . 1 . K o m p le k s g id r o u z e lla r d a in s h o o tl a m i 
jo y la s h tiris h n in g u m u m iy ta m oyillari
I n s h o o t l a m i jo y lash tirish d a quyidagi u m u m iy p rinsiplarga rioya qilish 
zarur:
E k s p lu a ta ts io n -te x n ik s h a ro itla r. H a r bir in sh o o t o ‘z vazifasini talab lar 
d a ra ja sid a bajarishi va g id ro u z e l b o s h q a in s h o o t l a m i ishlashiga xalaqit 
berm asligi lozim . I n s h o o tla m i joylashishi u larn in g q u lay gidravlik rejim da 
is hlashini va in sh o o tla rg a to 'x to v s iz x iz m a t q ilish n i t a ’m in la sh i lozim . 
J u m l a d a n , o q im tezligi m iq d o ri va y o ‘nalishi suv tashlovchi in sh o o tlarg a 
kirishda h a m d a u n d a n suv va m uzlarni olib chiqishda gidroelektrostansiyalar, 
suv o lu v c h i in s h o o t l a r , s h lu z la r h a m d a b aliq yoMlarida q i y in c h ilik la r
tu g ‘dirmasligi lozim.
T e x n ik -iq tis o d iy s h a r o itla r . G i d r o u z e l q iy m a ti yillik e k s p lu a ta ts io n
xarajatlam i hisobga olgan holda m in im a l boMishi kerak. In s h o o tla m i tanlash 
va joy lash tirish m e h n a t, m a te ria l va b o s h q a resurslarning m in im a l sarfla- 
n i s h i n i , g i d r o u z e l n i n g e k s p lu a ta ts iy a s in i b a ’zi b ir i n s h o o t l a r i n i q u r ib
b itk a z m a s d a n b oshlab yu b o rish n i hisobga olgan h o ld a a m alg a oshiriladi. 
U n in g m ahalliy m a teriallarn i m a k sim a l d a ra ja d a ishlatish va birlashtirgan 
i n s h o o t l a m i (gidroelektrostansiya binosi — suv ta sh lo v ch i in s h o o t va b.) 
qoMlash lozim . D a r y o d a bir q a t o r g id ro u zellar q u rilg a n d a , y a ’ni kaskad 
b a r p o e tilg a n d a in s h o o t va q u r i l m a l a r (z a tv o rla r, m e x a n iz m la r , ishchi 
agregatlar va b .), konstruksiyalarni m a k sim a l d ara ja d a tin iq lash tirish va bir 
shaklga keltirish zarur.
299

---

Q u rilish ishlab ch iq arish sh a ro itla ri. In sh o o tlarn in g konstruksiyasi turini 
ta n la s h d a va jo y lash tirish d a g id ro u zeln in g qurilishini qisqa m u d d a tla rd a
tu galianishini tashkil e tg a n holda ishlarining sarfini q u lay va ishonchli 
o ‘tk a z ib y u b o ris h n i, q u rib tu g a lla n m a g a n in s h o o tn i v a q tin c h a lik ishga 
tushirishni h a m d a q is m a n suv b osim ini k o 'ta rish g a y o 'l q o ‘yishni, asosiy 
ishlarni keng frontda bajarishga im kon darajada ertaroq kirishishni ta ’minlash 
lozim. ishlarni olib borishda beton inshootlam i bir joyda ixcham joylashtirish 
m aqsadga m uvofiq, c h u n k i bu u larn in g gruntli in sh o o tla r bilan tu ta sh ish la r 
sonini qisqartiradi va gidrouzel qiym atini k am aytiradi.
Q o ‘s h im c h a s h a r o i t l a r . I n s h o o t l a m i t o ‘g ‘ri j o y l a s h t i r i s h c h ir o y li 
m e ’m orchilik ansablini yaratish lozim , shu bilan birga bunga inshootni tashqi 
to m o n d a n q im m a t q o p lam alar va keraksiz q o ‘s h im c h a qurilish bezaklari bilan 
em as, balki materiallarni m ustahkamlik, ustuvorlik h a m d a q o ‘llanish maqsadi 
s h a r t l a r i b o ‘y i c h a o q i l o n a t a q s i m l a s h o r q a l i e r i s h i l a d i . I n s h o o t l a m i
joylashtirishdagi b o sh q a q o ‘s h im c h a shartlarga quyidagilar kiradi;
1) su g ‘orish va suv t a ’m in o ti energiya va suv iste’m olch ilarin i d ary o n in g
u yoki bu q irg ‘o q q a joylashtirilishini hisobga olish; 2) g id ro u z e ld a kelajakda 
r i v o j l a n i s h i n i , m a s a l a n , k e la ja k d a k e m a y u r is h s h l u z l a r i q u r i l i s h i n i ,
gidrouzelda bosim ning k o ‘payishini va o q im rostlanish darajasini, quvvatining 
ortishini, kanalga suv b o sim in in g k o ‘payishini va h o k a z o la rn i hisobga olish 
zarur; 3) gidrouzel qurilish m ay d o n c h a sig a kirish y o ‘llarini va qurilishning 
y o r d a m c h i q o ‘s h im c h a korx o n alarin i va ishchilar h a m d a texnik x o d im la r 
yashash posyolkalarini joylashtirish im k o n iy atlarin i hisobga olish lozim ; 4) 
gidrouzel in sh o o tla rid a n m axsus o 'tis h ko'p riklari qurish o 'r n i d a n tashish 
y o 'li sifatida foydalanish.
Jo y la sh tirish v a ria n tla ri. G id ro u zel stvori hud u d i lo yihalashning birinchi 
b o sq ich id a d a r y o d a n u m u m i y foydalanish sxemasi a so sid a tan la n a d i: shu 
v a q td a stvor o 'q i belgilab olinadi. S h u n d a n s o 'n g gid ro u zel qurilishining 
tabiiy va boshqa sharoitlarini tadqiqot ishlari bilan aniqlashtirilgandan so'n g, 
o d a td a , bir n e c h a v ariantlarga k o 'r a stvor o 'q i n i n g q a t ’iy o ' m i belgilanadi.
V ariantlarni tuzishda t o 'g ' o n turini tanlash katta a h am iy atg a ega, c h u n k i 
u la rn in g q iym ati gid ro u zel inshootlari u m u m i y q iy m a tin in g 4 0 —70 % ini 
tashkil etadi. T o 'g ' o n tu rin i ta n la s h d a e k sp lu atatsio n suv tashlash va d aryo 
suvlarini qurilish vaqtida o 'tk a z ib yuborish usuli b o 'y ic h a q o'yilgan vazifalar 
hisobga olinadi.
Joylashtirish variantlari qurilish ishlarining t annarxi (kapital qo'y ilm alar) 
va yillik e k spluatatsion xarajatlar darajasiga k o 'r a taq q o slan ad i.
V arian tlarn i ta q sim la sh d a x a rajatlam i tenglashtirish m u d d a ti asos qilib 
olingan b o 'lib , u ta x m in a n quyidagi fo rm u la orq ali an iq lan ad i:
b u n d a , Af, va