Gidrotexnika

ss
ss
4 .4 1 -rasm .
S h a x ta li suv tash lovch i in sh o o t hisobi sx e m a si.

---

Konusli vodosliv oxirgi qismidagi suv chuqurligi A, = 0 ,6 5 • Я = 0 ,6 5 • 1,0= 
= 0 ,6 5 m. K onusli vodosliv uzunligi 
L
= (0 ,4 —0,5)/? = 0 ,4 • 8,0 = 3,2 m. 
Konusli vodosliv oxiridagi radiusni quyidagi formula b o ‘yicha aniqlaymiz:
r0 = /? - Z, -0 ,3 2 5 Я -sin a = 8 ,0 -3 ,2 -0 ,3 25 -1,0 0,14 = 4,7 m.
K onusli vodosliv oxiridagi tezlikni quyidagi f o rm u la d a n aniqlaym iz: 
о
Q
8 0 ,0
, ~
,
0 " 2 я г0 /ь " 2 ,0 -3 ,1 4 -4 ,7 0,65 “ ’
Vodoslivli v o ro n k a n in g egri chiziqli uch astk asid a o q im o ‘qi b o ‘yicha 
n u q ta la r koord in atalari: 
2
+ 
X,ga
- 
(4-26)
b u n d a, 
x
va 
у
—
parabola qurish u c h u n o ‘zgaruvchan abssissa va o rdinata, m;
O0 — konusli vodosliv oxiridagi o ‘rta c h a tezlik, m /s .
O q im o ‘qi b o 'y i c h a n u q ta la r u c h u n o 'r t a c h a tezlik:
f> = 
(4.27)
b u n d a , 
у —
o 'z g a r u v c h a n o rd in a ta , m ; 
y? — 
tezlik 
koeffitsiyenti, 0 ,9 5 —
0,97 d eb q ab u l qilamiz.
N u q ta la rd a g i o q im qalinligini
, _
Q
“
гп{гъ-х)д
(4-28) fo rm u la la rd a n aniq lan ad i.
H isobn i jadval k o ‘rinishda olib boram iz.
у = £
У
2
x ,
m
0
1,0
2 ,0
3 ,0
4 ,0
y , m
0
0 ,4 3
1,5
3 ,0
5 ,3
v, m /s
—
4 ,9
6 ,6 0
8 ,5 0
1 0 ,7 0
A , , m
—
0 ,6 6
0 ,7 1
0 ,8 8
1 ,7 0
K oordinatalar boshini konusli qism oxiridagi suv chuqurligining o'rtasiga 
mos keluvchi О nuqta (4.41 -rasm) deb belgilaymiz. So'ngra x va у koordinatalari 
bo'y icha jilg'aning o 'q in i o'tkazamiz. Koordinatalari m a ’lu m bo'lgan n uqtadan 
jilg'a o'q in in g ikki to m o n ig a norm al bo 'y ich a 0,5 • 
h
masofalarini q o 'y a m iz (A 
ning qiymatini jadvaldan olamiz). Silliq egri chiziqlardagi n uqtalam i birlashtirib, 
o q im n in g tashqi va ichki ch eg aralarig a ega b o 'la m iz . O q i m n i n g tashqi 
chegarasini parobolik voronka qismi shakli sifatida qabul qilamiz. Kesishuv 
ordinatasi ymax= 5 m bo'lgan oqim n in g kirish nuqtasini belgilab beradi (4.41- 
rasm). Tezlikni y max bo 'lg an d a quyidagi form ulalardan aniqlaymiz:
Vy
= 
( P p g y max
= 0 ,9 7 7 2 - 9 , 8 1 - 5 , 0 = 9 ,6 m /s .
V o ro n k a d ia m e tri y max b o 'lg an d a:
,
[ 4 Q "
1
4 - 8 0 , 0
о 0 m
d° = ^
= \ 1 з Ш б = 3’2
m -
T u n n e l d ia m e tri 
dt = do = 3,2
m qabul qilam iz, s h u n d a silindrik shaxta 
d ia m e tri 
ds/i
= 3,2 m ga ten g bo 'lad i.
264

---

V b o b .
SUV OMBORLARI, MAXSUS 
GIDROTEXNIKA INSHOOTLARI
5 . 1 . S U V O M B O R L A R I VA G I D R O U Z E L L A R N I N G P A S T K I B I E F L A R I
S uv o m b o rla ri va u la rn in g e le m e n tla ri. Q ish lo q x o ‘jaligi va a h o lin in g
suvga b o 'lg an ehtiyojini qondirish maqsadida o q a r suvlami to 'p lash va saqlash 
u c h u n qurilgan s u n ’iy k o 'ls i m o n g id ro te x n ik in sh o o t 
suv ombori
deyiladi.
Suv om borlari inson to m o n id a n bu n y o d etilgan va b oshqariladigan obyekt 
h isoblanadi, lekin u la r tabiiy, b irin ch i n av b a td a g id ro m e te o ro lo g ik o m illar- 
ning kuchli t a ’siri o stida b o 'lad i. S h u sababli o 'rg an ilad ig an , foydalanadigan 
va b o s h q a rila d ig a n obyekt sifatida suv o m b o rla ri s o f texnikaviy va s o f tabiiy 
kabi t u s h u n c h a l a r o 'r t a s i d a b o 'ls a h a m , k o 'p r o q tabiiy suv h avzalarini 
eslatadi. U larn i loyqa bosadi, m u z qoplaydi, qirg'o qlarga t a ’sir qiladi; ularda 
turli xil o 's im lik va hayvonot olam i xuddi daryo va ko'llardagi singari mavjud 
b o 'la d i. X ulosa qilib a ytganda, suv o m b o rla ri inson t o m o n i d a n b u n y o d
etilgan va ekspluatatsiya qilinishiga q a r a m a s d a n tab iat q o n u n la r i asosida 
rivojlanadi, tabiat b ilan uzviy b o g 'la n g a n va u n in g ajralm as qism i b o 'lib
hisoblanadi.
K eyingi yillarda Y er yu zid a suv o m b o rla rin in g soni 30 m in g d a n , suv 
yuzi m a y d o n i 400 m in g kv km d a n o rtadi. H a r yili d u n y o b o 'y i c h a 300 d an
500 t a g a c h a suv o m b o rla ri qurilib, ishga tushiriladi. Y e r yuzidagi k o 'p la b
— Volga, A n g ara, C h ir c h iq , M issuri, K o lo ra d a , P a ra n a , Vaxsh kabi yirik 
d a ry o la r suv o m b o ri kaskadiga aylantirilgan. K elajakda Y e r sh a ri d a ry o - 
larin in g u c h d a n ikki qism ini rostlash (suv o m b o rla ri qu rish ) k o 'z d a tu -
tilm o q d a .
S h u b i la n b ir q a t o r d a j a m i y a t n i n g b i r o r b ir x o 'j a l i k fao liy a ti suv 
o m b o rla rin i b a rp o etish d ek k o 'p tortish u v va bahslarga sabab b o 'lg a n i y o 'q .
Suv o m b o rlari fe n o m e n i va unga q a ra m a -q a rs h i m u n o s a b a tn i n im a bilan 
izo h lash m u m k in ? N i m a s a b a b d a n ularni b u n y o d qilish a h o lin in g ayrim
q a t l a m l a r i d a q a r a m a - q a r s h i l i k k a d u c h kelsa, q o lg a n q ism i t o m o n i d a n
m a ’q u l l a n a d i va n i h o y a t qaysi m e z o n la r g a k o 'r a b u t u n j a h o n d a , sh u
j u m l a d a n , h a r bir q a ric h yeri h isobda tu rg a n Y a p o n iy a d a , G 'a r b i y Y evropa 
d av latlarid a h a m d a b o s h q a k o 'p g in a jo y la rd a suv o m b o r la r in i loyihalash, 
tayyorgarlik va qurish ishlari ja d a l s u r ’a tla r bilan olib boriladi.
Bu, a lb atta, b irin c h i n a v b a td a suv o m b o rla ri bir t o m o n d a n ja m iy a tn i 
ijtim o iy -iq tiso d iy j i h a t d a n rivojlantirish, u n in g suvga b o 'l g a n ehtiyojini 
q o n d iris h , o z iq -o v q a tg a , d a m olishga, suv bosishi, to sh q in g a , sel kelishiga 
qarshi kurash g a b o 'lg a n ehtiyojini q o n d irish va h o k a z o la r u c h u n xizm at 
qilsa, ikkinchi t o m o n d a n , s h u n in g d e k , tabiatga, t o ' g ' o n stvoridan yuqori 
va pastki qism idagi d a ry o vodiysi xo'jaliklariga salbiy t a ’sir k o 'rsatish i bilan 
b a h o la n a d i.
265

---

Suv resurslarini z a m o n a v iy b o sh q arish tam oyillari u c h ta asosiy z am in g a 
ega: d a ry o o q im in i rostlash, ularni h u d u d iy qayta taqsim lash va y e r osti 
suvlaridan foydalanishni kengaytirish.
D u n y o d a g i j u d a k o 'p d ary o la rd a o q im o 'zg aru v ch an lig i katta q iy m atn i 
tashkil etadi. Bunday o 'zg aru v ch an lik k a ega o q im d a gidroenergetikani h a m , 
s u g 'o rish n in g suv t a ’m in o tin i h a m rivojlantirib b o 'lm a y d i. N a f a q a t aholini 
suv bilan ta ’m inlashda, balki xo'jalikning har bir sohasida suvning miqdoriga, 
u n in g berilish rejimi va sifatiga katta talablar qo'yiladi. Dastlabki ikki vazifa 
o q im n i m av su m iy va k o 'p yillik rostlash suv o m b o rla rin i b u n y o d etish yo'li 
orqali yechiladi va m asalani b u n d a y hal etish b o s h q a usullar b ilan y ec h ish - 
ga q a ra g a n d a 10— 100 m a r ta a rz o n tushadi. Biroq n im a sababli suv o m ­
borlarini b u n y o d etish m utaxassislar va ah o lin in g noroziligiga olib keladi.
M a sa la n in g m o h iy ati s h u n d a n iboratki, suv o m b o rla rin i b a r p o etish va 
ekspluatatsiya qilish ta b ia td a h a m d a d aryo vodiysi xo'jaliklarida, ularga 
tu tash h u d u d la rd a , t o 'g ' o n pastidagi vodiyda, suv o m b o rla ri bilan o q im i 
ro stlan g an d ary o lar quyiladigan d e n g iz va k o 'lla rn in g qurilish joy larid a 
sezilarli d ara ja d a o 'z g a ris h la r yuz beradi.
T o 'g ' o n tufayli dary o suvining ko'tarilishi n atijasida o 'n l a b , yuzlab va 
b a ’z a n m inglab kvadrat k m yerlar va b u n d a b o g 'la r, u z u m z o r la r , aholi 
p u n k tla ri, sa n o a t korxonalari, y o 'lla r, aloqa va e le k tr uzatish liniyalari, 
t o m o r q a , h aydaladigan yerlar, yaylov, o T m o n l a r suv o stid a qoladi. Suv 
o m b o r l a r i n i n g ta b ia tg a va x o 'ja lik k a salbiy t a ’siri b u b ila n c h e k l a n i b
q o lm ay d i. Q ir g 'o q z o n a sid a sizot suvlari sath in in g ko'tarilish ig a, tutash 
yerlarning b o tq o q la n ish ig a olib keladi. Suv o m b o rla ri q irg 'o q la rid a turli xil 
yem irilishlar, c h o 'k is h la r so d ir b o 'la d i, yirik suv o m b o r la r id a qirg'oqlari 
yuzlab m e t r m asofaga chekinishi m u m k in .
X u l o s a q ilib a y t g a n d a , suv 
o m b o rla rin i xo'jalik a h a m iy a tin i 
b a h o l a s h b u t u n l a y v a h a r b iri 
u c h u n a lo h id a tizim li tahlil a s o ­
sida a m alg a oshirilishi m u m k in .
Suv o m b o r l a r i n i tizim li tahlil 
q ilish d a u la r avvalo: suv t o 'p l o v -
c h i ; d a r y o s u v i n i n g d a s t l a b k i
s i f a t i n i t u b d a n o ' z g a r t i r u v c h i
o b y e k t; suv t r a n s p o r t i d a , b aliq
x o 'j a l i g i d a ; a y r i m h u d u d l a r d a
y e r r e s u r s la r id a n f o y d a l a n i s h n i
s e z i l a r l i o s h i r a d i g a n o b y e k t ;
d a r y o v o d iy si q u y ilis h j o y l a r i d a
ta b ia tg a va x o 'ja lik k a o 'z g a rtirish
k iritu v c h i o b y e k t s if a tid a q a ra b
c h iq ilis h i lo z im .