A n a sh u b a r c h a o m illa r suv
o m b o rla rin i loyihalash, b u n y o d etish va
ekspluatatsiya ja ra y o n la rid a batafsil o ‘rganib chiqiladi.
Y uqori biefning gidrologik rejimi. S u v o m b o rla ri t a ’sirid a suv larn in g
k o ‘ta rilish i va y e rla rn i suv b o sish i. D a ry o d a suv o m b o rin i qurish unin g
rejim ida turli xil o ‘zgarishlar b o ‘1 ishiga olib keladi.
B ah o rd a suv o m b o ri
n o rm a l d im la n g a n sath ( N D S ) g a c h a , b a ’z a n ja d a l d im la n g a n sath (JD S )
g a c h a t o ‘ladi. U n in g yoz, k u z va qishki d avrda hajm i kam ayishi hisobiga
suv o m b o rid a g i suv sathi h a m pasayadi. Suv o m b o r id a t o 'g ’o n
d im la n ish in i
hosil qilish hisobiga q ir g 'o q atroflarini suv bosadi va u d a ry o o q im i b o 'y lab
teskari, y a ’ni yuqori t o m o n g a q arab tarqaladi. D im la n ish zo n asi d a ry o n in g
yangi sharoiti u c h u n e rk in yuza egri chiziqlarini qurish bilan aniq lan ad i.
(5 .2 -rasm ).
'4^ vFoydalanilmaydigan
hajm
Daryoning
jpastki bicfi
To'g'on yuqori bcfi
j T o'g'on pastki
bicfi
chiqish zonasi | Yuqori
j
zona
O 'rta
zona
Pastki
zona
N D S
FSS
5.2-rasm.
S u v o m b o r in in g a s o s iy e l e m e n t l a r i v a z o n a l a r i . S u v o m b o r i
r e jim in in g a s o s iy e l e m e n t l a r i :
1 —
dimlanishga qadar suv sathi;
2 —
dimlanishga qadar toshqin suv sathi;
3
— normal dimlangan sathi;
4 —
dimlanish sharoitida toshqin suv sathi.
Y u q o ri biefdagi suv o stid a q o lad ig an m a y d o n o 'lc h a m la r in i b a h o la s h d a ,
suv bosish davo m iy lig id an kelib c h iq ib suv o m b o r in in g
fo y d alan m ay d ig an
sathiga (F S ) m o s keladigan n o rm a l d im langan sathga to 'g 'r i keladigan ( N D S )
uzoq m uddatli
va b a ’zi yillarda to s h q in su v lam i ja d a l d im la n g a n sath (J D S )
267
b o 'y i c h a tash lash d a v rid a y u z a g a keluvchi qisqa m u d d a tli suv bosishi
farqlanadi.
Suv b o sish c h e g a ra la ri d o i m i y b o 'l i b h is o b la n m a y d i va u la r loyqa
oqizin d ilarin in g yotqizilishi, suv o m b o rid a g i suv sathini ko'tarilishi, t o 'lq in
tufayli q irg 'o q la r yem iriiishi natijasida kengayishi m u m k in .
Suv o m b o r in in g N D S va FS belgilari o'rtasidagi
suv hajm i
fo yd a li hajm,
FS d a n pastdagi hajm
foydalanilm aydigan (o'lik) hajm
deyiladi. Bu hajm la r
y ig 'in d is i suv o m b o r i n i n g u m u m i y ( t o 'l a ) h a jm in i ta sh k il e ta d i. Suv
o m b o r in in g N D S b o 'y i c h a m a y d o n i
suv yuzasi maydoni
d e b ataladi.
Y uqori biefda suv sath in in g ko'tarilishi q ir g 'o q
z o n a sid a sizot suvlari
s a th in in g ko'tarilishiga va j u d a y u q o rig ach a k o 'ta rilib ketsa, y o n -a tro fn i
b o t q o q l a n i s h i h a m d a m a d a n i y e k i n l a r n i n g b o t q o q o 's i m l i k l a r i b ila n
almashinishiga olib keladi. Bu holat h u d u d n in g suv ostida qolishi deb ataladi.
L oyqa o q izin d ilar t o ‘p lanishi. T o 'g ' o n g a y aq in lash g an sari suv o m b o r
larining yuqori biefida erkin yuza nishabligi, oqim tezligi va nihoyat oqim n in g
to shish
xususiyati kam ayib bo rad i, b u esa o 'z nav b atid a o q im bilan oqib
kelayotgan loyqa zarrarlarining tub qismiga cho'kishiga va to 'p la n ib borishiga
olib keladi. Suv o m b o ri hajm ining FS d an pastki kesim loyqa o q izin d ilam in g
yotqizilishi
u c h u n foydalaniladi, b u ja r a y o n ayniqsa to g ' d ary o la rid a jadal
kechadi.
Suv o m b o rin i loyqa bosishi quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi: kem a
qatnovi u c h u n qiyinchilik tug'iladi; suv o m b o ri tubi sathi ko'tarilishi sababli
suv sathi k o 'ta rila d i va bu bilan b o g 'liq h o ld a suv bosadigan va suv ostida
q o la d ig a n m a y d o n l a r yuzi k e n g a y a d i. B u n d a n t a s h q a r i,
loyqa bosishi
q o 's h i m c h a m u h a n d islik tadbirlari bilan b o g 'liq b o 'lg a n suv o m b o rla rid a n
foydalanish xarajatlarining ortishiga sab ab b o 'la d i.
Suv om boridagi toMqin, biologik va term ik rejim lar. Suv om b o ri rejimining
o 'z ig a xos x ususiyatlaridan biri, u n in g
yuzida sh a m o l tufayli
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
