Gidrotexnika

to'lqinlarning
hosil bojishi
va to 'l q in n in g harakat yo'nalishi bo'y lab energiyasining uzatilishi 
h isoblanadi. Hozirgi z a m o n suv o m b o rla rin in g yuzi bir n e c h a m inglab 
kvadrat k ilo m etrlarn i tashkil etadi va ularda balandligi 3 —4 m va u n d a n
h a m b a la n d r o q t o 'lq in la r p a y d o b o 'lis h i k u zatiladi ( 1 .2 - b o ‘lim ga qarang). 
Suv o m b o rlarid a t o 'lq in hosil bo'lishi natijasida k em a q a tn o v i u c h u n sharoit 
qiyinlashadi. B u n d a n ta sh q a ri, to 'l q i n l a r suv o m b o ri q irg 'o q la rin i о ‘pi rib 
suv o m b o r i katlo v an in in g shakli o'zgarishiga olib keladi, q ir g 'o q yuvilishi 
natijasida o'p irilgan g ru n t suv om bori foydali hajm ini kamaytiradi va nihoyat, 
g idrotexnik in sh o o t vertikal yoki yon t o m o n qirralari bilan u c h ra s h g a n d a , 
ularga gidrostatik bosim ga q o 's h i m c h a — t o 'lq in b o sim b ilan t a ’sir etadi.
Suv o m b o r la r id a gidro g elo g ik h o la t va b ie fla rn in g d i m la n is h i u la rn in g
biologik rejimiga
k u c h li t a ’sir o 't k a z a d i . Q i s h l o q x o 'ja lig i e k i n l a r i n i , 
m a y d o n l a r n i suv bosishi n atijasid a o rg a n ik m o d d a l a r va suv osti j o n i v o r -
la rin in g k a tta m iq d o rd a g i z a x ira la rin i suv o m b o r i d a t o 'p l a n i s h i g a olib 
keladi. Suv o m b o r l a r i d a b a liq la r o z iq la n ish i va k o 'p a y is h i u c h u n s h a r t-
s h a r o it d ary o la rg a n is b a ta n q u lay va yaxshi h iso b la n a d i. Baliq yetish tirish
268

---

y o ‘lga q o ‘yilgan suv o m b o r l a r i d a 1 ga m a y d o n d a n 50 kg g a c h a baliq olish 
m u m k in .
Tekislikdagi daryolarda barp o etilgan suv om borlarida sayoz jo ylar k o ‘proq 
m avjud boNadi. Bu sayozlik suvning «gullashiga» va sifati y o m o n la sh ish ig a
olib keladi, c h u n k i b u n d a y joylarda moviy-yashil suv o'tlari jadal rivojlanadi. 
U la rn in g c h iris h id a n kislorodni yutuvchi zararli b irik m a la r hosil b o ‘ladi, 
b u esa o ‘z nav b atid a b aliq la rn in g qirilib ketishiga olib kelishi m u m k in . Suv 
o m b o r i n i n g suv o ‘tla ri c h ir is h i n a tija s id a b io lo g ik iflo sla n ish i z a ra rli 
o qibatlariga k o ‘ra, d a ry o va k o 'lla rn in g s a n o a t t o m o n i d a n ifloslanishiga 
m o s keladi.
Suv o m b o r i n i n g
term ik rejim i
k o ' p i n c h a g id r o lo g ik o m i l l a r b ila n
tavsiflanadi va o 'z k o 'rsa tk ic h la ri b o 'y i c h a o q u v c h i k o 'llarg a yaqin b o 'la d i. 
U n in g a lo h id a xususiyatlari — suv m assasining issiqlik energiyasini havo va 
t u p r o q q a n i s b a t a n k o ' p r o q s a q la b q o lis h i h i s o b l a n a d i , suv h a v z a s in g
c h u q u rlig i b o 'y i c h a issiqlik j u d a sekin tarqaladi.
D im la n g a n bieflarda m u z la rn in g b ah o rd a g i erishi d a ry o n in g k u ndalik 
sharoitidagiga n isb atan k e c h ro q b o sh lan ad i. A gar suvning o 'r t a c h a tezligi 
0 , 5 —0 ,6 m / s d a n k ic h ik b o 'ls a , m u z n i n g y u q o ri b ie fd a s u zib yurishi 
b o 'lm a y d i, m u z esa sekin b o 'l a k la n ib , suv o m b o r in in g o 'z id a eriy boshlaydi. 
O d a td a , suv o m b o rla rin in g b a t a m o m m uzlashi d aryolarga n isb atan 5—8 
k u n avval r o 'y b e r a d i, b iro q s u v id a issiqlik zaxirasi m a v ju d yirik suv 
o m b o larid a, ayniqsa, u n in g o c h iq q ism ida suv muzlashi k e c h ro q boshlanadi.
Y o z p ay tid a suv h aro rati suv o m b o r in in g ju g 'ro fiy joylashgan o 'r n ig a
b o g 'liq , lekin h a ro ra t vertikal b o 'y i c h a suvning yuqori q a tla m la rid a n tubiga 
q a ra b kam ayib boradi.
Keyingi yillarda «isitiladigan» d eb ataluvchi suv om borlariga h a m alohida 
e ’tib o r q a ra tilm o q d a k i, ularga m axsus issiqlik energetikasi IE S , A ES larda 
isitilgan suvni sovitish u c h u n k o m p lek s ta rz d a q o 'lla s h m a q sa d la rid a q uri- 
layotgan suv o m b o rla ri m isol b o 'l a oladi. B u n d a y d o im iy ravishda va u zo q
m u d d a t l i isitilgan su v la rn i suv o m b o r i g a t a s h la s h u n i n g g i d r o t e r m i k , 
gidroxim ik h a m d a gidrobiologik sharoitini bu zad i va q a to r salbiy oqibatlarga 
olib keladi.
S uv o m b o rla ri q irg ‘o q larin in g yem iriiishi tufayli tu rli sh ak lg a kelishi.
D a ry o o 'z a n i t o ' g ' o n bilan t o 's i lg a n d a n s o 'n g suv o m b o ri suvga t o 'l a b o s h ­
laydi. Bir v a q tn in g o 'z i d a suv o m b o ri q irg 'o q la ri va k a tlo v a n in in g qayta 
shakllanishi b o sh lan ad i. Bu ja ra y o n g a b ir q a n c h a o m illar, to 'l q i n t a ’siri, 
geologik va gidrogeologik m u h it, q irg 'o q la r rejadagi konturi, suv o m b o rin in g
foydalanish (ekspluatatsiya) rejimlari kabilar t a ’sir qiladi. N a tija d a , suv o m ­
bo ri q irg 'o q la ri yem iriladi, y o n q irg 'o q la ri tiklashadi, a y rim jo y la rid a tekis 
q ir g 'o q (plaj) hosil b o 'la d i. Q ir g 'o q chizig'i b o 'y la b b a ’zi u c h a stk a la rd a suv 
t o 'lq in i, d im la n g a n b i e f suv s a th in in g te b ra n ib turishi q ir g 'o q g ru n tla rin in g
suvga to 'y in ish i natijasida o'pirilish, g ru n tla r k o 'ch ish i, siljib tushishlar sodir 
b o 'la d i.
269

---

Suv o m b o rla rin in g ikkita asosiy turi —