4.33-rasm.
K a ta k s im o n t o ‘g ‘o n la r:
a —
se n k o v
tiz im i;
b —
y ig 'm a m o n o lit;
d —
y ig 'm a - m o n o lit k a ta k s im o n
k o n stru k siy a frag m e n ti.
0 ‘tg an asrn in g o ‘rtalarida yuqori bosim li k a ta k s im o n t o ‘g ‘o n l a r ishlab
c h iq ild i va u la r n in g k o n stru k siy a la ri yig‘m a b e t o n yoki t e m i r - b e t o n l i
e le m e n tla r d a n tashkil topdi.
K a ta k s im o n t o ‘g ‘o n l a r k a ta k la rin in g o ‘l c h a m la r i 1 , 5 x 1 , 5 —6 x 6 m ,
a r m a tu r a sarfi 2 0 —30 k g / m 3. K atak lar devorlari qalinligi 0 ,1 —0,8 m o ra li
g 'id a qabul qilinadi.
4 . 2 . 9 . Arkali t o ‘g ‘o n la r, u la rn in g ta s n ifi va k o n s tr u k s iy a s i
U m um iy m a ’lu m o tla r. G o riz o n ta l tekislikda yoy shaklida b o 'lg a n va
suvning b osim ini b u tu n la y yoki q ism a n d a ra q irg 'o q la ri ( b a ’z a n m axsus
qurilgan u stu n la r)g a u z a tad ig an t o 'g ' o n l a r
arkali to'g'onlar
deyiladi.
A rk a la r y o r d a m id a d a ra q irg 'o q la rig a b e rila d ig a n
k a tta b o s im faqat
m u sta h k a m , q a ttiq qoya g runtlarga berilishi m u m k in . S h u n in g u c h u n bu
to 'g 'o n l a r , o d a td a , to g 'lik yerlarda, tubi va q irg 'o q la ri suv o 'tk a z m a y d ig a n
m u s ta h k a m g ru n tla rd a n tashkil to p g a n d a ra la rd a q uriladi (4 .3 4 -rasm ).
T o 'g 'o n n i n g kesim yuzasi unin g balandligiga va quriladigan jo y (daraning
shakli)ga bog'liq. D a ra q a n c h a keng
bo 'lsa, ark a radiusi s h u n c h a katta
bo 'lad i. Arka radiusi q a n c h a katta
bo 'lsa, suvning bosim i qirg'o qlarga
s h u n ch alik
kam berilib, k o 'p qismi
d a r a tu b ig a beriladi. D a r a tubiga
b e r i l a d i g a n b o s i m o s h g a n s a r i
t o 'g ' o n n i n g og'irligini o s h irish va
u nin g tubini kengaytirish zaruriyati
tug'iladi va t o 'g ' o n kesim i vazm in
t o 'g 'o n l a r kesimiga o 'x s h a b ketadi.
A k s i n c h a , t o r d a r a l a r d a q u rilg a n
254
4.34-rasm.
A rk ali t o ‘g ‘on.
t o ‘g ‘o n la r orqali qabul qilingan b osim larning h am m asi qirg‘oqlarga
beriladi
va arkaning ruxsat etilgan kuchlanishlariga asosan hisoblab topiladi, natijada,
arka ju d a h a m yupqa b o ‘ladi.
Birinchi g ‘ishtdan te rilgan arkali t o ‘g ‘o n l a r XVI asrda Ispaniyada (Else
va A lm a n sa t o ‘g ‘onlari) va Italiyada ( P o n t e Alto t o ‘g ‘on i) qurildi. Biroz
keyinroq (X IX asr) g ‘ishtdan terilgan arkali t o ‘g ‘o n A Q S h va F ransiyada
b a rp o etildi.
B e to n n in g ixtiro qilinishi va uni qurilishda ishlatilishi tufayli betonli
arkali t o ‘g ‘o n l a r qurila boshladi va X X asrda u larn in g qurilishi keskin ortdi.
Arkali t o ‘g ‘o n la r d u n y o n in g k o ‘pgina m am lak atlari F ran siy a, Italiya,
Shveysariya,
Portugaliya, Ispaniya, A Q S h va h o k a z o la rd a b u n y o d etilgan.
Oxirgi yillarda arkali t o ‘g ‘o n l a r H in d is to n d a qurildi (Idikki t o ‘g ‘oni,
balandligi 168 m ), Afrika m a m la k a tla rid a (K arib a, P angola, K a b o ra , Bassa
t o ‘g ‘onlari). E n g b a la n d arkali V ayont t o ‘g ‘o n i Italiyada qurilgan b o 'lib ,
u n in g balandligi 266 m , Kavkazdagi Inguri t o 'g ' o n i , balandligi 271,5 m etr.
Balandligi 300 m etrli arkali t o 'g ' o n l a r loyihasi mavjud.
Arkali t o 'g ' o n l a r quyidagi yutu q larg a ega: 1) b e to n hajm i k a m ; 2) fil-
tratsiya bosim i arkali t o 'g 'o n la r ishiga t a ’sir qilmaydi; 3) ekzoterm iya hodisasi
kam m iq d o r d a so d ir b o 'la d i; 4) t o 'g ' o n siljishga ishlam aydi,
c h u n k i suvning
gidrostatik bosimini qabul qiluvchi arkalar qirg'oqlarga tayanadi; 5) t o 'g 'o n n i
x o h lag an b a la n d lik k a c h a qurish m u m k in .
Arkali t o 'g ' o n l a r quyidagi k am chiliklarga ega: 1) q oliplar tayyorlashning
m urakkabligi; 2) ishlarni bajarish m urakkabligi; 3) faqat qoyali g ru n tla rd a
q o 'lla s h m u m k in lig i; 4) t o 'g ' o n qurilishi u c h u n t o r d a ra la r talab qilinishi.
A rkali t o ‘g ‘o n la r ta sn ifi. A rkali t o 'g ' o n l a r quyidagi belgilarga k o 'r a
ta snifianadi:
Ix ch am lik k o efiitsiy en ti b o 'y ic h a — nisbiy qalinlik
P - ^ ,
b u n d a ,
b —
t o ' g ' o n t u b in in g kengligi;
h —
t o ' g ' o n b a la n d lig i ( 4 . 3 5 - r a s m ) .
Arkali
t o 'g 'o n l a r u ch turga bo'linadi:
yupqa (fi <
0,2);
qalin (fi
= 0 ,2 —0,35);
arkali
gravitatsion (fi
= 0 ,3 5 —0,65).
•к
л Л лЛл
4.35-rasm.
Arkali to‘g‘on turlari:
a
— doimiy markaziy burchakli;
b —
doimiy radiusli;
d —
ikki xil radiusli (gumbazli).
255
K o‘rinishi b o ‘yicha quy id ag ilarg a boMinadi:
«doimiy m arkaziy burchakli»
2 a 0 (4 .35-0 rasm ),
«doimiy radiusli» (bosimli sirt) zH
yoki
«silindrik»
(4.35-
b
rasm);
ikki x il radiusli yoki gumbazli
(4 .3 5 -t/ rasm).
Z am in va q irg ‘oq bilan b irla sh tirish x a ra k te ri va k o n stru k tiv x u su siy ati
b o ‘yicha arkali t o ‘g ‘o n ia rn in g quyidagi tu rlari mavjud: 1) to v o n li elastik
qilib o 'r n a tis h (4 .3 6 -rasm ); 2) konturli c h o k bilan (4.3 6 -0 rasm ); 3) c h o k la r
4.36-rasm.
A rk ali t o ‘g ‘o n la rn i
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
