Gidrotexnika

suvga ch idam liligiga
maxsus se m e n tla m i ishlatish h a m d a zarur holatlarda gidroizolatsiya q atlam ini 
surtish o q ib a tid a erishiladi.
B eto n n in g m ustah k am lig i bir q a to r p a ra m e trla rn in g yig'indisidan iborat. 
M asalan : s u v - s e m e n t nisbati, s e m e n t va u n in g sarfi, to 'ld ir g ic h la r n in g
yirikligi, m u sta h k a m lig i, shakli va g'ovakligi, b e to n q o rish m a sin i z ic h la sh
darajasi h a m d a qo tish sharoitlari.
B e to n c h o 'z ilis h d a n k o 'r a siqilishga yaxshi ishlaydi. S h u n in g u c h u n
h a m b e t o n s ifa tin in g asosiy k o 'r s a t k i c h l a r d a n b iri, u n i n g
siqilishdagi
m ustahkam lik chegarasidir.
Siqilishdagi m u s ta h k a m lik chegarasiga k o 'r a , 
b e to n bir n e c h a sinfga b o 'lin a d i. Q u rilish d a aso san B 5 —B40 sinfli b e t o n l a r
ishlatiladi.
Ishlab c h iq a ris h d a k o 'p i n c h a m a ’lu m vaqt m o b a y n id a n o r m a l s h a r o itd a
q o tg a n s ta n d a rt b e to n n a m u n a la r in in g o 'r t a c h a m u stah k am lig i tekshiriladi. 
B u n d ay e ta lo n b o 'la d ig a n n a m u n a sifatida q irralarin in g uzunligi 15 sm
b o 'lg a n b e to n k u b qabul qilinadi.
243

---

B e to n n in g
sovuqqa chidamlilik
b o ‘yicha loyihaviy m arkasi 28 kunlik 
b e to n n a m u n a s in in g o ‘z m u stah k am lig in i 15 % d a n o shiq k am a y tirm a sd a n
n e c h a m a ro ta b a m u zlatish va eritishga ch id ash i m u m k in lig in i ko'rsatadi. 
G id ro te x n ik a in sh o o tlarid a b e to n va te m ir-b e to n li konstruksiyalari u c h u n
u shbu m a rk a F -5 0 d a n F -5 0 0 g a c h a belgilanadi.
Suv o ‘tkazm aslik d a ra ja sig a k o ‘r a , gidrotexnik b eto n W 2 d a n W 1 2 g acha 
b o 'lg a n m arkalarga b o 'lin a d i. Bu — balandligi va d ia m e tri 15 sm ga teng 
b o 'lg a n b e to n n a m u n a 28 kun n a m s h a ro itd a q o tg a n d a n so 'n g , 2 d a n 12 
g a c h a k N / s m 2 b o sim d a sin alg an d a o 'z i d a n suv o 't k a z m a slig in i bildiradi.
B eto n n i z o n a la r b o ‘y ich a y o tq izish . S e m e n tn i tejash m a q sa d id a t o 'g ' o n
ta n a sid a h a r xil m arkali b e to n n i z o n a la r b o 'y i c h a yotqiziladi.
T o 'g ' o n k o 'n d a l a n g kesimi a lo h id a qism larga, oblastlarga b o 'lin a d i:
1) 
t o 'g ' o n tashqi k o n tu ri b o 'y i c h a jo y la sh g a n oblast; b u oblast o 'z
nav b atid a u c h ta z o n a g a b o 'lin a d i: I z o n a — bieflar suv s a th id a n yuqori 
(d o im iy a tm o sfera t a ’sirida b o 'lis h i), II z o n a — pastki va yuqori bieflar suv 
sathlari o'zgarishi chegarasida, III z o n a — t o 'g ' o n tanasi k o n tu rin in g qolgan 
qism i chegarasi; 2) IV z o n a — t o 'g ' o n tanasi ich id a jo y la sh g a n oblast.
Z o n a l a r chegarasi t o 'g ' o n kesim ini bloklarga b o 'lis h sxemasi asosida 
jo y lashtiriladi, lekin z o n a la r kengligi 2 m d a n k a m bo'lm asligi kerak. A m a - 
liyotda u s tu n s im o n qirqilganda sovuqqa chidam li b e to n qalinligi blok u z u n - 
ligiga t en g d eb qabul qilinadi. U z u n bloklar bilan b e to n la s h d a z o n a qalinligi 
3 —4 m d a n k a m b o 'lm aslig i kerak. Kavitatsiyaga c h id a m li va ishqalanish 
t a ’sirida yem irilm aydigan betonli zo n alar qalinligi 0 ,5 — 1,0 m bo'lishi kerak.
4 . 2 . 4 . T o ‘g ‘o n sirtin in g him o y a q a tla m la ri
T o ' g ' o n sirtin in g h im o y a q a tla m la r i quyidagi m a q s a d la r d a ishlatiladi:
1) y u q o r i va p a s t k i b ie f l a r d a g i suv s a t h l a r i o ' z g a r a d i g a n z o n a l a r d a
b u z ilis h la rn in g o ld in i olish; 2) j u d a k a tta filtra tsiy a n in g o ld in i olish; 3) 
t o ' g ' o n ta n a sin i su v n in g agressiv t a ’sirid a n h im o y a la s h ; 4) pastki q irra n i 
va t o ' g ' o n tep asin i h a r o r a t n i n g keskin o 'z g a r i s h i d a n saq lash ; 5) suv o q a -
digan sirtlarni kavitatsiya t a ’sirlaridan h im o y alash ; 6) suv o q a d ig a n sirtlarni 
o q im tark ib id ag i z a rra la rn in g ish q a la n ish t a ’siridagi y em irilish in in g o ldini 
olish. O d a td a g i s h a r o itla r d a b e t o n n i z o n a l a r b o 'y i c h a y o tq iz is h n in g o 'z i
h im o y a q a tla m i h iso b la n a d i.
Keskin iqlim sh a ro itla rid a o 'z g a r u v c h a n sathli z o n a la r en g ja d a l b u z i ­
lish larga d u c h o r bo 'lad i. Bu h a r xil chuqurliklarda m u rak k ab h aro ra t-n a m lik
ja r a y o n la r id a s o d ir b o 'la d ig a n b e t o n n i n g k e t m a - k e t m u z la sh i va erishi 
natijasida so d ir b o 'la d i.
Bu z o n a l a r d a b u z ilis h la rg a q a rsh i q u y id a g i c h o r a - t a d b i r l a r a m a lg a
o s h irilad i: 1) b e t o n n i n g so v u q q a c h id a m lilig in i o s h irish yoki s o v u q q a
c h id a m li q o p la m a la r n in g q o 'lla n ilis h i; 2) g id ro iz o la tsiy a q o p la m a la r in i 
q o 'lla s h ; 3) issiq gidroizolatsiyani q o'llash.
244

---

G id ro iz o la tsiy a sifatida asfalt suvoq (issiq yoki so v u q ), b itu m bilan 
b o ‘yash , to s h k o ‘m ir sm olali q o p la m a la r ishlatiladi. Eng yaxshi xossaga ega 
boMgan b i tu m - p o lim e r kompozitsiyasi yoki asfaltopolim erbetondir. P o lim er 
gidroizolatsion q o p la m a la r kelajakda k o ‘p ishlatilishi m u m k in , lekin ularning 
narxi q im m a t. B u n d a n tashqari, q u r a m a q o p la m a la r ishlab chiqilgan. U lar 
a r z o n , s o v u q q a c h id a m lilig i y u q o ri, suv o 't k a z m a y d i g a n , c h o 'z ilis h g a
m u stah k am lig i yuqoridir. Ilm iy -ta d q iq o t institutlari m a ’lum otlariga k o 'ra , 
s h u n d a y uch q a tla m li q o p la m a la rn in g s o v u q q a chidam liligi 1000 sikl, suv 
o 'tk azm aslig i 3 M P a g ach a, konstruksiyaga y o 'l q o 'y ilg an y oriqlar 2 m m
ga c h a ruxsat etiladi.
4 . 2 . 5 . B e t o n d a h a r o r a t t a ’s irid a s o d ir b o ‘la d ig a n
o ‘z g a r i s h l a r h a q i d a t u s h u n c h a l a r
G id ro te x n ik a inshootlari vaqti-vaqti bilan te z o 'zg arib tu ru v ch i h a ro ra t- 
n a m lik sh a ro itla rid a ishlaydi. In s h o o tla rd a h a ro r a tn in g o 'zg arish i tashqi 
m u h it h a ro ra ti o 'z g a rib turishi natijasida (suv, h avo), s u n ’iy qizdirilishi va 
k o n stru k siy a n in g sovitilishi, z a m in d a g i o q im la r n in g issiqligi va b o s h q a
sabablarga bog'liq.
H a r q a n d a y z a m o n a v iy q u rilm a la r va in sh o o tla rn i qurish m u d d a ti va 
iqtisodiy sam arad o rlig i ularni qurish texnologiyasiga bog'liq. In s h o o tla rd a
h a ro ra t t a ’siri ikkita sababga k o 'r a p a y d o b o 'la d i.
B irin c h id a n massiv in sh o o tla rd a issiqlik ajralib chiqishi s e m e n t bilan 
suv reaksiyasi o 'z a r o t a ’siri bilan kuzatiladi. Ik k in ch i m u h im o m illa rd a n
biri tashqi m u h it haro ratid ir.
Betonli in sh o o tla rn i qurish davridagi h a ro ra t rejimi asosan s e m e n tn in g
issiqlik ajratishi —