|
Синов саволлари:
1. Чуқурлик ўлчашда қўланиладиган асбоблардан қайсиларини биласиз?
2. Чуқурлик ўлчаш натижаларидан қаерларда фойдаланилади?
3. Чуқурликларни қачон ўлчаган маъқул?
4. Ҳозирги вақтда чуқурлик қайси усулларда ўлчанади?
5. Эхолот нима ва у қаерларда қўлланилади?
1.2.3 ×уқурликларни ўлчаш натижаларини
қайта ишлаш
Ушбу мавзуда дарё ёки каналларда бажарилган чуқурлик ўлчаш ишлари натижаларини қайта ишлаш, уларнинг бўйлама ва кўндаланг профилларини тузиш ҳамда морфометрик кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари ёритилади.
Дарё тубининг рельефини яхшироқ акс эттириш учун чуқурлик ўлчаш ишларини икки марта (чап қирғоқдан ўнг қирғоқкача бўлган йўналишда ва аксинча) олиб борилади. Ҳар бир тикликдаги ўртача чуқурлик ( ) икки марта ўлчанган чуқурликларнинг ўртача арифметик қиймати сифатида топилади:
(1.5)
Амалиётда чуқурлик ўлчаш маълумотларидан қуйидаги масалаларни ҳал қилишда ҳам фойдаланилади:
1. Ўзаннинг кўндаланг кесими чизмасини чизиш ва унинг морфометрик кўрсаткичларини ҳисоблашда;
2. Дарё ўзани, кўл ёки сув омборлари тубининг горизонталларда ва изобатлардаги планини тузишда;
3. Дарё айрим қисмининг бўйлама кесимини тузишда;
4. Кўллар ва сув омборларининг морфометрик кўрсаткич ҳисоблашда ва ҳоказо.
Агар чуқурлик ўлчашдан мақсад кўндаланг кесимининг шакли ва ўлчамларини аниқлаш бўлса, унда дарёдаги сув оқимининг кўндаланг кесими ҳудди 1.17- расмда кўрсатилгандек чизилади.
1.17-расм. Дарёнинг кўндаланг кесими
Барча чуқурлик ўлчаш ишлари махсус, стандарт типдаги дафтарчага ёзиб борилади. Бу дафтарча турли қисмлардан иборат бўлиб, уларда ўлчаш бажарилаётган вақтдаги гидрометеорологик шароитнинг баёни, сув сатҳини кузатиш ва ўлчанган чуқурликларни қайд этиб бориш учун махсус жадвал борилган бўлади (2-жадвал).
2-жадвал
Ўлчанган чуқурликларни қайд этиш жадвали.
Вертикаллар тартиби
|
ДБНдан масофа, м
|
×уқурлик, м
|
Ишчи чуқур-лик
h, м
|
Вертикаллар орасидаги
|
Узан туби
баланд
лиги, м
|
×уқур-
лик
|
Тозлик
|
I
|
II
|
ўрт.
|
h, м
|
b, м
|
f, м2
|
ч.қл
|
|
10,0
|
0,0
|
0,0
|
0,0
|
0,0
|
0,55
|
2,0
|
1,10
|
981,10
|
1
|
|
12,0
|
1,0
|
1,2
|
1,1
|
1,1
|
1,54
|
2,0
|
3,08
|
980,9
|
2
|
1
|
14,0
|
2,0
|
2,06
|
2,06
|
2,06
|
2,08
|
2,0
|
4,16
|
979,4
|
3
|
2
|
16,0
|
2,1
|
2,12
|
2,11
|
2,11
|
1,82
|
2,0
|
3,64
|
978,8
|
4
|
3
|
18,0
|
1,5
|
1,55
|
1,52
|
1,52
|
1,27
|
2,0
|
2,54
|
979,5
|
5
|
|
20,0
|
1,0
|
1,03
|
1,02
|
1,02
|
0,5
|
2,0
|
0,25
|
980,8
|
ў. қ
|
|
|
|
|
|
0,0
|
|
2,0
|
|
981,10
|
Изоҳ: ДБН-доимий бошланғич нуқта; h-чуқурлик; b-кенглик; f-майдон; чқ- чап қирғоқ; ўқ- ўнг қирғоқ.
×уқурликларни қайд этиш жадвали қайта ишлангандан сўнг, ундаги маълумотлардан фойдаланиб, дарё ўзанининг кўндаланг қирқими чизмаси чизилади ва кўндаланг қирқимнинг асосий морфомотрик эломонтлари ҳисобланади.
Дарё ўзани кўндаланг қирқимининг асосий морфомотрик эломотларига қўйидагилар киради:
1. Сув кесим майдони, F, м2;
2. Дарёнинг кенглиги, B, м;
3. Намланган периметр, , м;
4. Энг катта чуқурлик, , м;
5. Ўртача чуқурлик, hўрт, м;
6. Гидравлик радиус, R, м.
Ушбу кўрсаткичлардан сув сарфларини ҳисоблашда, Q=f(H), =f(H)боғланишлар, графиклар чизишда фойдаланилади.
Дарёнинг конглиги доб, чап қирғоқ билан ўнг қирғоқ орасидаги оқим йўналишига порпондикуляр бўлган масофага айтилади. Дарёнинг кенглиги (B) доимий бошланғич нуқтадан (ДБН) қирғоқлар орасидаги масофалар фарқига тенг.
Кўндаланг кесим майдони планиметр ёрдамида аниқланади ёки аналитик усулда ҳисобланади. Қуйида кўндаланг кесим майдонини аналитик усулда ҳисоблаш билан танишамиз.
Чуқурлик ўлчанадиган тикликлар сони кўп бўлганда, улар орасидаги ўзан туби чизиғи тўғри чизиқ деб қабул қилинади. Натижада чуқурлик тикликлари орасидаги майдон учбурчак ва трапециялар шаклини эгаллайди. Умумий майдон эса ана шу ишчан майдончаларнинг йиғиндисига тенг деб қабул қилинади.
Учбурчак шаклидаги қирғоққа туташ қисмларнинг майдони қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
ва (1.6)
бу ерда: h1, hn,-чуқурликлар; в1, вn-кенгликлар.
Оралиқдаги чуқурлик тикликлари орасидаги майдонлар трапеция шаклида бўлиб, қуйидаги ифодалар бўйича ҳисобланади:
(1.7)
Қирғоқ жарлик бўлиб, ундаги чуқурлик нолга тенг бўлганда, дарёнинг қирғоқ қисми майдони (1.7) ифода билан ҳисобланади. Дарё кўндаланг кесимининг умумий майдони қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади:
(1.8)
Кўндаланг косма майдони доб оқим йўналишига порпондикуляр бўлиб, ўзан туби ва сув þзаси чизиқлари билан чогараланган юзага айтилади. Кўндаланг кесимдаги сув оқаётган қисм жонли кесма майдони дейилади.
Энг катта чуқурлик ( )ни сув сарфини ўлчаш ва ҳисоблаш жадвали маълумотлари ёки чуқурликни ўлчаш натижаларига асосан аниқлаймиз.
Кўндаланг кесимнинг ўртача чуқурлиги (hўрт) кўндаланг кесим майдонининг (F) унинг кенглигига (B) нисбатига тенгдир:
hўр = , м (1.9)
Дарё ўзанининг намланган поримотри доб, кўндаланг косим бўйича олинган ўзан туби узунлигига айтилади. Намланган поримотр аналитик усул билан ҳисоблаб топилади. Агарда дарё муз билан қопланган бўлса, у ҳолда намланган поримотрга дарёнинг кенглиги ҳам қўшилади. Намланган периметр ( ) қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади :
(1.10)
Гидравлик радиус (R) кўндаланг кесим майдонининг (F) намланган периметр ( ) га нисбатига тенг:
R= , м (1.11)
Дарё кенглиги катта бўлганда намланган периметр тақрибан кенгликка тенг деб қабул қилинади: B . У ҳолда гидравлик радиусни ўртача чуқурликка тенг деб қабул қилиш мумкин:
R= hўр (1.12)
Демак дарё конг ва саёз бўлса, ўртача чуқурлик билан гидравлик радиус бир-бирига миқдоран яқин бўлади. Бундай ҳолларда, ҳисоблашларда катта аниқлик талаб этилмаса, бу икки эломонтни бир - бири билан алмаштириб фойдаланиш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
