Гидрометрия

1.2. Сув оқимининг чуқурлиги

Сув оқимининг юза қисмидан то тубигача тиклик бўйича масофа унинг чуқурлиги деб аталади.Сувнинг чуқурлиги h ҳарфи билан белгиланади, ўлчов бирлиги - м. Чукурлик ўлчаш ишларидан мақсад—дарё, кўл, сув омбори, каналнинг чуқурлигини ва тубининг тузилишини аниқлашдир. Чуқурлик ўлчаш ишлари натижасида, дарё ўзани сув ҳавзаси тубининг изобатларда (тенг чуқурликлар чизиғи) ёки горизонталларда келтирилган плани тузилади. Чуқурлик ўлчаш маълумотлари асосида дарёнинг кундаланг кесим майдон юзаси, кўллар ва сув омборларидаги сув ҳажми ҳисобланади. Чуқурлик ўлчаш ишларини бажариш натижасида қуйидаги вазифалар хал этилади:

1. Сув хавзаларини гидрографик мақсадларда тадқиқ қилиш;
2. Гидрометрик ишлар учун (сув ва оқизиқлар сарфини ўлчашда ва ҳ.к.) чуқурликларни аниқлаш;
3. Кема қатнови ва ёғоч оқизиш мақсадларида чуқурликларни ўлчаш;
4. Гидротехник иншоотлар лойиҳаларини тузиш муносабати билан чуқурлик ўлчаш;
5. Сув омборларининг саёз жойларининг режими, қирғоқ кесимларининг шаклланиши, сув иншооти мажмуасида қуйи бьефларнинг ювилиши ва жараёнларни ўрганиш муносабати билан чуқурликларни ўлчаш.
Дарёларда чуқурлик ўлчаш ишларини камсувли даврда бажарилгани маъқул. Бунда иш унумли бўлиб, бажариладиган ишлар ҳажми қисқаради. Чуқурлик ўлчаш ишларини айрим нуқталарда ёки ўзан кесимини узлуксиз ёзиб бориш йўли билан бажариш мумкин.


1.2.1. Чуқурликларни ўлчашда бажариладиган
ишлар таркиби
Дарё ва бошқа сув объектларининг чуқурлигини билмасдан туриб, бирон бир гидротехник иншоотни лойиҳалаш ва қуриш ишларини амалга ошириб бўлмайди. Ушбу мавзуда чуқурликларни ўлчаш, унда бажариладиган ишлар таркиби, чуқурлик ўлчаш ишларининг мақсади, вазифалари ва халқ хўжалигидаги аҳамияти ёритилади.
×уқурликни ўлчаш деганда маълум нуқтада сув юзасидан ўзан тубигача бўлган вертикал масофани аниқлаш тушунилади.
×уқурлик ўлчаш ишларини бажаришдан кўзда тутилган асосий мақсадлардан бири дарё, кўл, сув омборлари ва бошқа сув объектларининг сув ости ролüофи характорини аниқлашдир. Шу мақсадда бажариладиган чуқурлик ўлчаш ишлари сув объетларида сувнинг миқдори кам бўлган даврда олиб борилади. Чунки бунда ўзаннинг катта қисмини оддий кўз билан кўриш мумкин.
Дарёларда чуқурлик ўлчаш ишлари сувнинг оқиш тезлигини ёки сув сарфини аниқлаш мақсадида амалга оширилади. Шу билан бир вақтда, яъни дарёларда чуқурлик ўлчаш ишларини бажариш натижасида биз ўзаннинг планини изобат ёки горизонталларда тасвирлаб боришимиз, дарёнинг кўндаланг ва бўйлама қирқимини профилини тузишимиз мумкин бўлади.
×уқурлик ўлчаш ишларини бажариш катта меҳнат талаб қилади ва анча мураккабдир. Шунинг учун ҳам ўзан туби рольофини аниқ кўрсатиб бериш имконияти чекланган.
Дарёларда чуқурлик ўлчаш ишлари қуйидаги ҳолатларда мақсадларда амалга оширилади:
1) дарёларни гидрографик жиҳатдан ўрганиш;
2) дарёларда кома қатновини йўлга қўйиш ва ёғоч оқизиш;
3) гидротехник иншоотларни лойиҳалаш ва қуриш;
4) илмий тадқиқот ишларини олиб бориш;
5) дарёларда махсус гидрометрик ишларни (тезликни ўлчаш, сув сарфини аниқлаш) бажариш.
×уқурликларни ўлчаш вақтида дастлаб қўйидаги ишлар бажарилиши лозим:
1) сув сатҳини кузатиб бориш;
2) чуқурлик ўлчанаётган нуқтанинг координатасини аниқлаш;
3) шу нуқтада чуқурликни ўлчаш.
Чуқурлик ўлчанаётган нуқтанинг координатасини қуйидаги асбоблар ва усуллар ёрдамида аниқлаш мумкин:
1) рулотка ёки лонта ёрдамида;
2) қирғоқдан туриб бурчак ўлчайдиган асбоблар ёрдамида;
3) қайиқда туриб, юқоридаги икки усулдан бирини қўллаш асосида.
Юқорида қайд этилганидек, чуқурликларни ўлчашдан кўзланган асосий мақсадлардан бири сув остини, яъни ўзан туби ролüофини тасвирлашдан иборатдир.
Ролüофни тасвирлаш мақсадида ва маҳаллий шароитлар ҳисобга олинган ҳолда дарёларда чуқурлик ўлчаш ишлари қўйидаги кўринишларда амалга оширилади:
1) кўндаланг кесим бўйича;
2) бўйлама кесим бўйича;
3) қия бурчак остида;
4) аралаш усулларни қўллаш асосида.
Чуқурлик ўлчаш ишларини кўндаланг кесим бўйича бажариш аниқ натижа боради. Бунинг учун дарё ўзанида кўндаланг равишда космалар болгиланади. Уларнинг сони дарёнинг конглигига боғлиқ ҳолда аниқланади. Масалан, дарёнинг кенглиги 100 м гача бўлса, кесмалар оралиғи ёки масофада олинади, бу орда В -дарёнинг конглиги. Агар дарёнинг кенглиги 100 м дан ортиқ бўлса, кесмалар оралиғи ёки қийматда олинади.
Дарёнинг конглиги 10 м дан 50 м гача бўлса, кўндаланг косимда чуқурлик ўлчанадиган нуқталар сони 10 тадан 20 тагача олинади. Кенглик 100 м дан 300 м гача бўлса, нуқталарни 20-30 тагача олиш мумкин. Дарёнинг конглиги 1000 м гача бўлганда 40-50 та нуқталар олинади.
Дарё конг бўлса, чуқурлик ўлчаш ишларини бажаришда 2 қирғоққа маҳкамланган арқонга уланган қайиқлардан фойдаланилади. Агар ўлчаш олиб бораётган жой жуда конг бўлса, чуқурлик ўлчанаётган нуқтанинг ўрнини белгилаш мақсадида бурчак ўлчайдиган асбоблардан фойдаланиш мумкин.
Чуқурликни бўйлама кесимда ўлчашда дарё узунлиги бўйича бўйлама космалар белгиланади. Космалар сони дарёнинг конглигига боғлиқ ҳолда танланади.
Кўллар, сув омборларининг чуқурликларини ўлчаш ҳам кўпинча кўндаланг ёки бўйлама кесимлар бўйича амалга оширилади. Баъзи ҳолларда квадрат усулда ҳам чуқурликларни ўлчаш мумкин.
Ўлчанган чуқурликларнинг қийматлари асосида дарёнинг изобатлар ёки горизонталларда ифодаланган плани тузилади. Ундан кўпгина амалий масалаларни ҳал этишда кенг фойдаланилади.