Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash  va  tekshirish  uchun  savollar
1. Yer o‘zining tuzilishi va rivojlanishi tarixi bo‘yicha qaysi davrlarga bo‘linadi?
2. Geoxronologiya  so‘zining  ma’nosini  tushuntirib  bering.
3. Geoxronologiya  shkalasini  tuzishda  olimlar  asosan  qanday  ma’lumotlarga
asoslangan?
4. Yer  jinslarining  nisbiy  va  absolut  yoshi  to‘g‘risida  nimalar  bilasiz?
5. Yer  jinslar  yoshini  radiologik  usullar  yordamida  qanday  aniqlanadi?

---

7 9
TO‘RTINCHI QISM
6-BOB
YERNING ICHKI QISMIDA SODIR BO‘LADIGAN
KUCHLAR BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN HODISALAR
6.1. TEKTONIK HODISALAR
Yerning ichki qismlarida paydo bo‘ladigan kuchlarning ta’siri natija-
sida, yer qobig‘i qatlamlarining harakatga kelishi, yotish holatlarining
o‘zgarish hodisalarini fanda tektonik hodisalar, bu hodisalarni vujudga
keltiruvchi harakatlarni esa tektonik harakatlar deb yuritiladi.
Tektonik harakatlar Yerning uzoq o‘tmishidan boshlab, Yer shari-
ning  ichki va  tashqi qiyofasini  o‘zgartiradigan birdan  bir kuch  bo‘lib
kelganki, bu kuch asosan yerning ichki qismlarida sodir bo‘lib, ba’zan
gorizontal  yotgan  tog‘  jins  qatlami  (6.1-
a, b rasm) holatlarini tubdan
o‘zgartirib, murakkab burmalarga aylantirib yuborishga (6.1-a rasm),
ba’zan ana shu jins qatlamlarining ma’lum bir qismini ikkinchi qismiga
nisbatan cho‘rt uzib, yuqoriga ko‘tarib yoki pastga tushirib yuborishga
qodirdir (6.1-e rasm). Bunday harakatlarning kelib chiqishida yer qobiq-
6.1-rasm.  Tektonik  harakatlar  natijasida  yer  qobig‘i  qatlamlari  holatlarining  o‘zgarish
sxemasi:  a)  tektonik  harakatlar  sodir  bo‘lguncha  yer  qobig‘i  qatlamlarining  holati;
b) radial  tektonik  harakatlar  sodir  bo‘lishi  davrida  yer  qatlamlariga  ta’sir  qiluvchi
kuchlarning  yo‘nalishi;  d)  radial  yo‘nalishdagi  tektonik  harakatlar  natijasida  yer
qatlamlarining  o‘zgargan  holati;  e)  tangensial  tektonik  harakatlar  sodir  bo‘lishi
davrida  yer  qatlamlariga  ta’sir  qiluvchi  kuchlarning  yo‘nalishi;  f-g)  tangensial
tektonik  harakatlar  natijasida  yer  qatlamlarining  o‘zgargan  holati.

---

8 0
larining, ayniqsa, mantiya bilan yadrodagi bo‘ladigan o‘zgarishlarning
ahamiyati katta.
Tektonik  harakatlar  asosan  ikki  xil  ko‘rinishda  yuz  beradi.  Birin-
chisi — radial ko‘tarilish yo‘nalishdagi tektonik harakatlar; ikkinchisi —
tangensial (gorizontal) yo‘nalishdagi tektonik harakatlar (Xayn, 1979).
Tektonik harakatlarning birinchi turi ancha sekinlik bilan sodir bo‘lib,
yer qobig‘i qatlamlariga asosan perpendikular yo‘nalishda ta’sir qiladi
(6-b rasm). Bu holatda yerning ba’zi qismi ko‘tarilib, ikkinchi bir qismi
egila boshlaydi, tangensial tektonik harakatlar esa tog‘ jinslari qatlam-
lariga  parallel,  yon  tomonidan  yo‘nalgan  bo‘ladi  va  radial  tektonik
harakatlarga  nisbatan  ancha  kuchli,  shiddatli  yuz  berib,  murakkab
burmalarni  hosil  qiladi  (6.1-g,  d  rasm).  Shuning  uchun  tektonik
harakatlarning bu ikkinchi turini geologiya fanida