Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Mineralogiya fani. Biz yashab ijod qilayotgan Yer sharining qaysi
bir qismini olmaylik, hamma joyda shag‘al toshlarni, qum, tuproqlar-
ni, granitni uchratamiz, ular biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, tog‘ jinslari
deb ataladi. Ana shu tog‘ jinslarini, masalan, granitlarni, chaqiq shag‘al
toshlarni sinchiklab qarasak, oq, ko‘k, jigarrang, qora va shunga o‘xshash
rangdagi donalarni — minerallarni
1  
ko‘ramiz. Faqat biz har kuni ko‘zi-
miz bilan ko‘rib turgan tuproq qatlamlarining o‘zi 50 dan ortiq har xil
minerallardan tuzilgan. Mineralogiya fani ana shu tog‘ jinslarini tashkil
qilib turgan minerallar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, minerallarning kimyoviy
tarkibini, fizik xossa va xususiyatlarini, paydo bo‘lish sharoiti qonuniyat-
larini hamda ularning ichki tuzilishini o‘rganadi.
Hozir tabiatda 4 000 dan ortiq mineral borligi ma’lum bo‘lib, u yoki
bu  tog‘  jinslari  bir-birlaridan  o‘z  tarkibidagi  minerallarning  soniga,
miqdoriga ularning joylashish tartibiga, donalarining katta-kichikligiga
qarab  turli  nom  bilan  atalishi  yoki  ana  shu  minerallarning  xossa  va
xususiyatlariga qarab tog‘ jinslarining xossa va xususiyatlari o‘zgarishi
mumkin. Tabiatda tog‘ jinslari o‘zlaridagi minerallarning soniga qarab
polimineralli va monomineralli bo‘ladi.  Polimineralli tog‘ jinslari bir
qancha minerallardan tashkil topgan bo‘lib, bularga sog‘ tuproq (lyoss),
gil tuproq, granit, porfir va shularga o‘xshash tog‘ jinslari kiradi.
Sog‘ tuproqdagi minerallarning eng ko‘p qismini kvars (23—35%),
dala shpati (12—29%), muskovit (4—8%), biotit (2—3%) tashkil qiladi.
Monomineralli  tog‘  jinslari  asosan  bir  mineraldan  tashkil  topgan
bo‘ladi. Agar tog‘ jinslari tarkibidagi minerallar miqdori 5 protsentdan
ortiq bo‘lsa, tog‘ jinsi hosil qiluvchi mineral hisoblanadi, agar minerallar
miqdori 5 protsentdan kam bo‘lsa, tog‘ jinslarini hosil qilishda ahamiyat-
ga ega emas. Fanda bunday minerallarni oksessor (sirkon, rutil, anatoz
va boshqalar) minerallar deb ataladi. Tog‘ jinslarini tashkil qilib turgan
minerallar  kimyoviy  tuzilishiga  qarab  murakkab  yoki  oddiy  bo‘lishi
mumkin.
Sodda minerallarga galenit (Rb/S), kinovar (NgS), gemotit (Fe
2
O
3
),
kvars (SiO
2
), rutil (TiO
2
), magnezit MgCO
3
) va boshq. kiradi. Murakkab
minerallarga muskovit KAl
2
(OH)
2
 [AlSiO
3
O
10
], kaolinit Al
4
(OH)
8
[Si
4
O
10
],
montmorillonit Al
2
 (OH)
2
[Si
4
O
10
]•nH
2
O ni misol qilib ko‘rsatish mum-
kin. Ba’zan minerallar bir kimyoviy elementdan tuzilgan bo‘lishi ham
mumkin,  bu  minerallar  grafit  (C),  sof  mis  (Cu),  sof  oltin  (Au),  sof
oltingugurt (S) va boshqalardir. Bunday minerallar yer qobig‘ining ham-
masi bo‘lib 0,1 protsentini tashkil etadi va sof elementlar deb ataladi.
1 
Minerallar  tabiiy  kimyoviy  birikma  bo‘lib,  yerning  chuqur  hamda  uning  yuza
qismlarida  sodir  bo‘ladigan  har  xil  fizik,  kimyoviy,  biokimyoviy  jarayonlar  natijasida
paydo bo‘ladi.

---

7