Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash  va  tekshirish  uchun  savollar
1. «Geologiya»  so‘zining  ma’nosini  ayting.
2. Geologiya yo‘nalishiga kiruvchi fanlar,  ularning asosiy vazifalari to‘g‘risida
gapirib  bering.
3. Yer  fanlari  majmuasini  qaysi  fanlar  tashkil  etadi?
4. «Geosinklinal», «Epigeosinklinal», «Epiplatforma», «Rift» oblastlari to‘g‘ri-
sida  tushuncha  bering.
2-BOB
GIDROGEOLOGIYA VA INJENERLIK
GEOLOGIYASI FANLARI TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA
2.1. GIDROGEOLOGIK VA INJENERLIK GEOLOGIYASI
FANLARINING MAZMUNI VA VAZIFALARI
Gidrogeologiya fani. Gidrogeologiya fani yer osti suvlari to‘g‘risi-
dagi fan bo‘lib, yer qobig‘i qatlam jinslari g‘ovaklaridagi, yoriqlaridagi,
turli shakl va kattalikdagi karst bo‘shliqlaridagi yer osti suvlarining paydo
bo‘lishi, o‘zgarib turishi, yotish, joylashish holatlarini, harakat qilish,
sarflanish qonuniyatlarini, kimyoviy tarkibini, fizik xossa va xususiyat-
larini,  xalq  xo‘jaligida  foydalanish  yo‘llarini  o‘rganadi.  Olimlarning
aniqlashlaricha,  Yerning  birinchi  qobig‘i  (litosfera)  qatlamlaridagi
mantiyagacha
2
  bo‘lgan qalinlikdagi  tog‘  jinslari  g‘ovak va  yoriqlarida
1300 mln km
3
 ga yaqin suv borligi aniqlangan. Demak, bu suvni dunyo
1 
Rift  —  bu  yer  qobig‘idagi  mavjud  plitalarni  (bloklarni)  ikkinchi  qismiga  nisbatan
surilishi, tezkor harakatlanishi natijasida vujudga kelgan uzunligi bir qancha yuz kilometrdan
1000 km gacha, eni esa 5 km dan 400 km yotadigan kontinental va okean osti daralaridir.
2 
Yer  shari  bo‘ylab  seysmik  to‘lqinlar  tarqalishi  kuzatilganda,  uchta  chegarada
o‘zgarganligi aniqlangan.  Bu holat Yer shari  uch qobiqqa ajraladi, degan  taxminga olib
kelgan. Birinchisi yerning ustki (litosfera) qobig‘i bo‘lib, qalinligi 5—10 km (okean os-
tida) dan 80—100 km (tog‘li oblastlarda)ga yetadi. Yer qobig‘ining pastki chegarasidan
2 900  km  gacha  mantiya,  2 900  km  dan  pastki  qismini  Yerning yadrosi  deb  atalgan.

---

1 4
okeani  suvlari  miqdoriga  teng  desa  bo‘ladi  (1.1-jadval).  Quruqlikda
yashovchi hayvonlar  organizmining 60%,  dengizda yashovchi  mavju-
dodlar  organizmining  99 % gacha  bo‘lgan  qismini  suv  tashkil  qiladi.
O‘simliklarda ham bu qiymat 80 % dan (bodring, pomidor, nok, olma,
kartoshka va b.) 95% oralig‘ida o‘zgaradi. Bu degani — Yer planeta-
sidagi mavjud hayvonlar va o‘simliklar massasining 80—95% miqdori-
ga teng  bo‘lgan suvning  biosfera elementlari  orqali doimo  harakatda
ekanligidan ham dalolat beradi.
M. I. Lvovichning ma’lumotlariga ko‘ra (1974), Yer kurrasida yashov-
chi  odamlarning  ehtiyojlari  uchun  har  yili  3 300  km
3
,  har  bir  odam
uchun  1 100  m
3
  miqdordagi  suv  kerak  bo‘ladi.  Jumladan,  har  bir
sug‘oriladigan yer uchun yiliga 2 000 m
3
 suv sarf bo‘lishi, 1 tonna don
yetishtirish  uchun  1 800  m
3
,  1  tonna  paxta  tolasi  yetishtirish  uchun
7 500m
3
 suv kerakligi ham aniqlangan. A. S. Xasanovning ma’lumotiga
ko‘ra, hozir respublikamizda 90 shahar, 120 tuman markazlari yer osti
suvi  bilan  ta’minlangan.  Bu  maqsadlar  uchun  90  dan  ortiq  ma’lum
o‘lchamdagi maydonlarda yer osti suv zaxiralari aniqlangan.
1.1-jadval