Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

4.4.
 
Gidroenergetik qurilmalarda tok va kuchlanish transformatorlari 
 
Tok  transformatori  birlamchi  tokning  kattaligini  oʻlchov  priborlari  va  rele 
uchun  eng  qulay  kattalikkacha  kamaytirish,  shuningdek,  oʻlchov  zanjirlarini 
birlamchi  yuqori  kuchlanish  zanjirlaridan  ajratish  va  himoya  qilish  uchun  xizmat 
kiladi.  
Tok  transformatori  yopiq  magnit  oʻtkazgich  2  (4.12-rasm)  hamda  ikkita 
birlamchi 1 va ikkilamchi 3 chulg’amlarga ega. 
Birlamchi  chulg’am  oʻlchanayotgan  tok 
1
I
zanjiriga  ketma-ket  ulanadi,  ikkilamchi 
chulg’amga 
2
I
 tok oʻtadigan oʻlchov priborlari ulanadi. 
4.11-rasm.  Ajratgichning  ajrovchi  kontakti: 
1-elastik bog‘lama;  
2-prujina; 3-lamel; 4-kurakcha. 

---

 
91 
Tok 
transformatori 
nominal 
transformatsiya 
koeffitsiyenti 
bilan 
harakterlanadi: 
 
 
,
2
1
1
NOM
NOM
I
I
K

   
 
 
 
 
(4.1.) 
 
bunda 
NOM
I
1
 - birlamchi nominal tok, 
NOM
I
2
 - ikkilamchi nominal tok. 
Tok  transformatorlarining  ikkilamchi  nominal  toki  qiymati  5  va  1  A  deb 
qabul qilingan. 
Tok  transformatorining  transformatsiya  koeffitsiyenti  qat’iy  oʻzgarmas 
miqdor  boʻlmay,  balki  magnitlovchi  tokning  mavjudligidan  kelib  chiqadigan 
xatolik  sababli  nominal  miqdordan  farq  qilishi  mumkin.  Transformatorning  tokni 
transformatsiyalash xatosining qiymati quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
 
100
%
1
1
2
1
I
I
I
K
I



,  
 
 
 
 
(4.2) 
 
Tok  transformatorining  xatosi  uning  konstruktiv  xususiyatlari;  magnit 
oʻtkazgich  kesimi,  magnit  oʻtkazgich  materialining  magnit  singdiruvchanligi, 
magnit  yoʻlining  oʻrtacha  uzunligi 
1
1
w
I
  miqdorga  bog’liq.  Tok  transformatorlari 
ularga qanday talab qoʻyilishiga qarab 0,2; 0,5; 1; 3; 10 klass aniqliklarida  ishlab 
chiqariladi.  Koʻrsatilgan  raqamlar  birlamchi  chulg’am  100—120%  tok  bilan 
yuklanilganda  (oldingi  uchta  klass  uchun)  va  50—120%  tok  bilan  yuklanilganda 
(oxirgi  ikkita  klass  uchun)  nominal  tokka  nisbatan  protsentda  ifodalangan  tok 
transformatorining  xatosini  ifodalaydi.  0,2;  0,5  va  1  klassidagi  tok 
transformatorlari uchun ham burchak xatosi normalanadi. 
Tok  transformatorining  xatosi  ikkilamchi  yuklama  (priborlari,  oʻtkazgich, 
kontaktlarning  qarshiliklari)  va  birlamchi  tokning  nominal  tokka  karraligiga 
4.12-rasm.  Tok  transforma-torining  ulanish 
sxemasi 
 

---

 
92 
bog’liq. Nagruzka bilan tok karraligining ortishi xatoning ortishiga olib keladi. 
Nominal  tokdan  ancha  kichik  boʻlgan  birlamchi  toklarda  ham  tok 
transformatorining xatosi ortadi. 
0,2 klassdagi tok transformatorlari aniq laboratoriya priborlarini ulashda, 0,5 
klassdagilari  esa  -  pul  hisoblaydigan  schyotchiklarda;  1-  klassdagilari  hamma 
texnik  oʻlchov  priborlari  uchun;  3  va  10  klassdagilari  rele  muhofazasi  uchun 
ishlatiladi. 
Koʻrib  chiqilgan  klasslardan  tashqari,  yana  ikkilamchi  chulg’amlari  D 
(differensial  muhofaza  uchun),  Z  (yerga  ulab  muhofaza  qilish  uchun),  R  (boshqa 
rele muhofazalari uchun) tipdagi tok transformatorlari ishlab chiqariladi. 
Oʻlchov  priborlari  va  relening  tok  zanjirlari  kichik  qarshilikka  ega 
boʻlganligi  uchun,  tok  transformatori  q.t.  rejimiga  yaqin  rejimda  normal  ishlaydi. 
Agar  ikkilamchi  chulg’am  uzilsa,  magnit  oʻtkazgichdagi  magnit  oqim  keskin 
ortadi, chunki uning kattaligi endi birlamchi chulg’amning magnit yurituvchi kuchi 
(M.Yu.K.) bilan aniqlanadi. Bu rejimda magnit  oʻtkazgich haddan tashqari yuqori 
haroratgacha qiziydi, uzilgan  ikkilamchi chulg’amda  esa ayrim hollarda bir necha 
oʻn kilovoltlarga yetadigan yuqori kuchlanish hosil boʻladi. 
Aytib  oʻtilgan  hodisa  sababli  birlamchi  chulg’amdan  tok  oʻtayotganda  tok 
transformatorining  ikkilamchi  chulg’amini  uzishga  ruxsat  etilmaydi.  Oʻlchov 
pribori  yoki releni  oʻzgartirish zarurati tug’ilsa, tok  transformatorining ikkilamchi 
chulg’ami avval qisqa tutashtiriladi (yoki rele, priborning chulg’ami shuntlanadi).