Geografiyasi

AQSh va G‘arbiy yevropa mamlakatlari fermer xo‘jaliklarining asosiy 
ko‘rsatkichlari 
t/r 
Ko‘rsatkichlar 
Mamlakatlar 
AQSh 
Germaniya 
Fransiya 
Angliya 
Italiya 
1 
Fermer xo‘jaliklarining 
umumiy soni, ming dona 
2115 
640 
948 
230 
1850 
2 
Umumiy yer maydoni, 
mln.ga 
405 
11,5 
27,5 
18,5 
20 
3 
Shu jumladan: 
xaydaladigan,mln.ga 
215 
7 
17 
17 
14 
4 
1 ta fermer xo‘jaligiga 
to‘g‘ri 
keladigan 
yer 
maydoni, ga 
190 
18 
28 
80 
11 
5 
Shu jumladan: 
xaydaladigan, ga 
100 
11 
18 
26 
8 
6 
1 ta fermer xo‘jaligiga 
to‘g‘ri keladigan ishchilar 
soni 
1,5 
1,8 
1,6 
2,6 
0,9 
 
O‘rtacha mahsulot xajmi: 
7 
1 ta fermer xo‘jaligiga, 
ming dollar 
85 
60 
60 
87 
19 
8 
1 ishchiga, ming dollar 
55,5 
33 
37 
33 
20 
9 
1 ga maydonga, dollar 
445 
330 
210 
110 
210 
 

---

11 
 
Rivojlangan mamlakatlar fermer xo‘jaliklarining ish tajribasini 
O‘zbekistonda qo‘llash 
Rivojlangan 
mamlakatlar 
fermer 
xo‘jaliklarining 
ish 
tajribasini 
O‘zbekistonda qo‘llash natijasida fermer xo‘jaliklari faoliyati rivojlanadi.
 
Rivojlangan mamlakatlar fermer xo‘jaliklarining ish tajribasiga ko‘ra fermer 
xo‘jaliklarini rivojlanishiga kooperatsiya munosabatlarini rivojlanishi katta ta'sir 
ko‘rsatmoqda. 
Rivojlangan mamlakatlarda fermer xo‘jaliklari o‘rtasida kooperatsiyalar 
ularni yagona xo‘jalikka birlashishini ifoda etmaydi, balki iqtisodiy faoliyatini 
mustaqil olib boradigan, jismoniy va yuridik shaxs bo‘lgan, hamkorlikda iqtisodiy 
manfaatlarini qimoya etadigan fermerlar faoliyati turini aks ettiradi. Hamkorlikdagi 
kooperatsiyalarni takomillashtirish orqali kooperatsiyaning quyidagi shakllarini 
vujudga keltirish mumkin: 

barcha yo‘nalishlarda hamkorlikda faoliyat yurituvchi; 

fermer xo‘jaliklariga texnikaviy-servis xizmati ko‘rsatuvchi; 

mehnatni hamkorlikda tashkil etish; 

yer resurslaridan hamkorlikda foydalanish; 

maxsulotni sotish va ta'minot yo‘nalishidagi; 

hamkorlikda kredit olish va sug‘urtalash bo‘yicha. 
Mehnatni hamkorlikda tashkil etish bo‘yicha kooperatsiyada uning ikki 
asosiy, ya'ni ichki xo‘jalik va xo‘jaliklararo turlarini farqlash maqsadga muvofiqdir. 
Ichki xo‘jalik kooperatsiyasi oilaviy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Mehnat borasida 
hamkorlik qilish bo‘yicha xo‘jaliklararo kooperatsiya, odatda butun ishlab chiqarish 
davri davomida (doimiy) yoki ayrim ishlab chiqarish jarayonlari davomida 
(vaqtinchalik mehnat kooperatsiyasi) vujudga keladi. 
Masalan: bir fermer g‘allachilik bilan shug‘ullanadi, g‘allachilik esa ko‘p 
mehnat talab etmaydi. Sheningdek, g‘alla may, iyun oylarida o‘riladi. Natijada 
fermer a'zolari vaqtincha ishsiz bo‘lib turadi. 
Ikkinchi fermer esa paxtachilik bilan shug‘ullanadi. Paxtachilikda mehnat 
kuchi ko‘proq talab etiladi. Agar ushbu ikki fermer o‘rtasida mehnat kooperatsiyasi 
bo‘lsa, g‘allachilik bilan shug‘ullanuvchi fermer a'zolarini uzluksiz ish bilan 
ta'minlash imkoniyati yaratiladi, ularning mahsulotlarning xarid qilish quvvati 
oshadi. 
yer resurslaridan hamkorlikda foydalanish bo‘yicha kooperatsiya. 
Bunday kooperatsiyalar yerdan unumli va samarali foydalanish, uning 
unumdorligini saqlash maqsadida ikki yoki undan ortiq fermer xo‘jaliklari yer 
uchastkalari qo‘shib ishlatishi asosida tashkil etiladi. 
Bunda turli ixtisoslashuvga ega bo‘lgan, masalan, birinchisi paxtaga, 
ikkinchisi esa bug‘doy yetishtirishga ixtisoslashgan ikkita fermer xo‘jaligining 
yagona almashlab ekishni tashkil etish borasidagi yer maydonlaridan hamkorlikda 
foydalanishini misol qilib keltirish mumkin. Ushbu xo‘jaliklarda ikki ekinni 
yetishtirish uchun sharoit yo‘qligidan ekin maydonlarining qisqarishiga olib keladi. 
Ikala fermer hamkorlikda yagona almashlab ekishni tashkil etishi (paxta va 
bug‘doyni) mahsulot yetishtirishda sezilarli samaraga erishish imkonini berishi 

---

12 
mumkin.
Mahsulotlarni sotish va ta'minot yo‘nalishidagi kooperatsiya. 
Agrosanoat ishlab chiqarish sohasida bozor munosabatlarini samarali joriy 
etish, qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarini ishlab chiqarish 
vositalari bilan ta'minlash, ularga turli tavsifdagi xizmatlar ko‘rsatish va 
yetishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari sotishni yaxshi yo‘lga qo‘yish tizimining 
mavjudligiga bog‘liqdir. Ushbu tizimda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini 
qayta ishlovchi kooperatsiyada– xarid kooperatsiyasi muhim ahamiyatga ega. 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini xarid qilishning ilgari mavjud bo‘lgan davlat tizimi 
o‘z o‘rnini yo‘qotayotgan hozirgi vaqtda savdo kooperatsiyalarini tashkil etish o‘ta 
dolzarbdir. Bunday turdagi kooperatsiyalarning tashkil etilishi fermerlar uchun 
quyidagi qo‘shimcha imkoniyatlar va sharoitlarni yaratadi: 

ta'minot ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yiladi;

yetishtirilgan mahsulotlarni tashish va saqlash muammolari hal 
bo‘ladi, bu jarayonlar xarajatlari keskin kamayadi; 

mahsulotlarni sotish yoki xarid qilish uchun savdo shoxobchalari 
tashkil etish imkoniyati tug‘iladi; 

mahsulotlarni eksport qilishga qulaylik tug‘iladi.
Bunday kooperatsiyalarni tashkil etilishi kooperatsiya a'zosi bo‘lgan har bir 
fermer uchun urug‘ o‘g‘it va tayyor mahsulotlarni tashishda ham talaygina 
mablag‘larni iqtisod qilinishiga olib keladi. Bundan tashqari kooperatsiya natijasida 
tegishli savdo do‘konlari yoki shoxobchalarni ochish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Kooperatsiyaga birlashganda agroresurslardan kutilayotgan natijalar 
quyidagicha bo‘ladi.
 
Rivojlangan davlatlarda fermerlarga xizmat ko‘rsatuvchi ko‘p tarmoqli 
korxonalar tashkil etilgan. Xo‘jalik-huqukiy maqomiga ko‘ra bu korxonalar bir 
nechta guruhlarga, shu jumladan, dilerlik punktlariga bo‘lingan bo‘lib, ular 
fermerlar uchun turli texnikalar (yangi,ishlatilgan), ehtiyot qismlar sotuvchi, 
shuningdek mashinalarni ta'mirlash va texnik xizmat ko‘rsatuvchi savdo 
korxonalarini ham o‘z ichiga olgan. Diler va turli uskunalar ishlab chiqaruvchi 
korxona o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tijorat prinsiplariga 
asoslangan. 
Evropa mamlakatlaridagi fermerlar kooperatsiyasi mayda mahsulot ishlab 
chiqaruvchilarga xizmat ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, yirik 
korxonalarning tazyiqini qaytarish, o‘z o‘rni va manfaatlarini himoya qilish 
maqsadida fermerlar ixtiyoriy ravishda birlashib, ishlab chiqarish vositalarini 
yetkazib beruvchi ta'minot kooperativlarini tuzadilar. Bu yirik yetkazib berish bilan 
shug‘ullanuvchi firmalar, dilerlik xizmati monopoliyasidan chiqish va bozor 
raqobatchisini ta'minlovchi omil hisoblanadi. 
Rivojlangan davlatlarda fermer xo‘jaliklarining turli xil kooperatsiyalarga 
birlashishi bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. Bir qator davlatlarning qishloq xo‘jaligi 
sohasidagi erishgan yutuqlariga ko‘p jihatdan turli xil kooperatsiyalarning tashkil 
etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi sabab bo‘lgan. 
Fermerlar ishlab chiqarish, ta'minot, xizmat ko‘rsatish, marketing va boshka 
shu kabi kooperatsiyalarga birlashganlar. 

---

13 
Rivojlangan mamlakatlarda kooperativlarning soni fermerlar sonidan ancha 
ko‘p. Chunki, odatda fermer bir vaqtning o‘zida 2 — 3 ta, ba'zi hollarda esa 4—5 ta 
kooperativlarga a'zo bo‘ladi. AQSh qishloq xo‘jaligi departamentining 
ma'lumotlariga ko‘ra, har 5 ta tovar firmasining egasidan 4 tasi fermerlar 
kooperativlari xizmatidan foydalanadi. 
Kooperatsiya bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning eng 
muhimlari kooperativ o‘z a'zolarining umumiy mulki sifatida bo‘lishi, 
boshqarishning demokratik asosga qurilganligi va boshqalardir. Bu mamlakatda 
kooperativlarning bir necha turlari faoliyat ko‘rsatadi. Servis kooperativlari, sotish 
bilan shug‘ullanuvchi kooperativlar ana shular jumlasidandir. Kooperativlar orqali 
sotilayotgan mahsulotlarning 90 foizini don, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot va 
meva tashkil qiladi. Kooperativlar orqali urug‘lik, chorva ozuqasi, o‘g‘it, 
pestitsidlar, yonilg‘i-moylash va qurilish materiallarining qariyb 80 foizi sotib 
olinadi. 
Kooperativlar esa fermer xo‘jaliklarini sug‘urtalash, kreditlash, aloqa 
tarmoqlarini o‘rnatish, melioratsiya, transport xizmati, chorva mollarini sun'iy 
qochirish, tuproqqa ishlov berish, yangi texnologiyalarni qo‘llash va boshqa sohalar 
bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. 
Xususan, AQShdagi "Heartland" kooperativining tajribasi
1
diqqatga sazovor. 
Mazkur kooperativ fermerlarni mineral o‘g‘it, zaharli kimyoviy vositalar, urug‘lik 
bilan ta'minlaydi. Kooperativning zaharli kimyoviy vositalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
olish bo‘yicha yevropadagi kimyo zavodlar bilan shartnomasi mavjud. Shu bilan 
birgalikda kooperativ fermerlar buyurtmasiga binoan ularning o‘simliklariga 
kimyoviy ishlov berish xizmatini ham ko‘rsatadi. Buning uchun barcha zarur texnika 
vositalari mavjud. Kooperativ fermerning buyurtmasiga binoan mineral o‘g‘itlarni 
sof yoki aralashtirilgan holda fermerning dalasiga yetkazib beradi. 
Shu bilan birga fermer xo‘jaliklari soya, makkajo‘xori donlarini sotib olish 
bilan ham shug‘ullanadi. Fermerlar o‘z mahsulotlarini xohlagan paytda 
kooperativga olib kelib sotishlari mumkin. Kooperativ mahsulot sifatini tekshirib, 
uni Chikago Tijorat Birjasidagi (Chisado Mercantile Exchange) narxlardan sal 
pastroq narxda sotib oladi. Eng muhimi, kooperativ o‘zi yetkazib berayotgan 
resurslarni fermerlar tomonidan sotib olinishini o‘zi moliyalashtiradi. Ya'ni, 
kooperativning mijozi bo‘lgan fermerda urug‘lik, mineral o‘g‘it yoki boshqa turdagi 
resursni sotib olish uchun mablag‘ yetishmasa, kooperativ unga imtiyozli kredit 
beradi. 
Fransiyada fermerlarning kooperativ harakati XIX asrning ikkinchi yarmidan 
boshlangan. Bunday kooperativlar dastlab fermerlar huquqlarini himoya qilish bilan 
shug‘ullangan. Keyinchalik fermerlar mahsulotini sotish, ularni qayta ishlash va 
boshqa xizmat ko‘rsatish ishlari bilan xam shug‘ullana boshlagan. 
Kooperativlar Fransiyani qishloq xo‘jaligi mahsulotlari import qiladigan 
davlatdan eksport qiluvchi davlatlar qatoriga qo‘shilishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. 
1
Маматқулов Б. Бошбеков Б. Бирни кўриб фикр қил. //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги// журнали, № 3, 2006,
8-бет

---

14 
Kanadada
2
qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilar mahsulot 
assotsiatsiyalari Kanadaning agrar siyosati muvaffaqiyatli qishloq xo‘jalik ishlab 
chiqarishi uchun iqtisodiy sharoitlarni ham, ishlab chiqaruvchilarga o‘z iqtisodiy 
manfaatlarini himoya qilish va butun faoliyatlari daromadliligini oshirish uchun 
qayta ishlash sanoati va bozor imkoniyatlaridan foydalanishga imkon beruvchi 
tashkiliy asoslarni ham yaratishga qaratilgan. Bunday tashkiliy asoslar ishlab 
chiqaruvchilarning qishloq xo‘jalik mahsulotini qayta ishlash va bozoroldi 
tayyorlashlari sohasidagi kooperatsiyasi, shuningdek kooperativ shakldagi ishlab 
chiqaruvchilarning ixtisoslashgan savdo assotsiatsiyalarini tashkil etishga asos
bo‘ladi.
Ulgurji, ba'zan esa chakana savdo mahsulotini qayta ishlash sohasida ishlab 
chiqaruvchilar kooperatsiyasi Kanadada o‘ttizinchi yillardayoq rivojlana boshladi. 
Hozirgi vaqtda bunday ishlab chiqaruvchilar kooperatsiyasi qonunchilik asosga ega 
va ishlab chiqaruvchilar faoliyatining tan olingan me'yoriga aylangan. 
Germaniyada barcha qishloq xo‘jalik kooperativlari mamlakatdagi eng yirik 
kooperativ birlashma "Nemis raffayzen ittifoqi" tarkibiga kiradi. Fermer 
xo‘jaliklarini kreditlash, ularni ishlab chiqarish vositalari bilan ta'minlash, turli xil 
xizmatlar ko‘rsatish, mahsulotlarni tayyorlash, sotish va qayta ishlashda 
kooperativlar muhim rol o‘ynaydi. Kooperativlarni tuzish va ularni rivojlantirishni 
davlat qo‘llab — quvvatlaydi. 
Germaniya kooperativlari nemis o‘rta korxonalarining agrar sektordagi tabiiy 
sheriklari bo‘lib, birgalikdagi kooperativ korxona yuritish orqali o‘z a'zolari 
xo‘jaliklari va iqtisodiy faoliyatiga ko‘maklashish maqsadini ko‘zlaydi. 
Kooperativning asosiy vazifasi tadbirkorlik faoliyatining u yoki bu sohasida xo‘jalik 
yutuqlariga erishish, kooperativ a'zolari rivojlanishiga ko‘maklashish, shuningdek 
o‘z xo‘jaliklari manfaatlarini a'zolarga yordam ko‘rsata olish imkoniyatini uzoq 
vaqtga saqlab qolish maqsadida himoyalashdir.
Agrar sektorning bozor va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalari kabi Rayffayzen 
kooperativlari o‘z a'zolarini ishlab chiqarish vositalari bilan ta'minlaydilar. Ular 
qishloq xo‘jalik mahsulotlarining deyarli butun assortimentini qamrab oladi va qayta 
ishlaydi. Kooperativlar o‘z mahsulotlarini ichki hamda tashqi bozorda realizatsiya 
qiladi. Nemis fermerlari yarimdan ortiq xaridlari va sotuvlarini o‘z kooperativlari 
orqali amalga oshiradi. Kooperativlarda bandlik turli xizmatlar va maslahatlar bilan 
to‘ldiriladi. Bularga qishloq xo‘jalik texnikasini ta'mirlash, bozorga yo‘naltirilgan
ishlab chiqarish va atrof – muhitni himoyalash masalalari bo‘yicha fermerlarga 
maslahatlar ham kiradi. Ular tuproq tashhisini o‘tkazadilar, o‘simliklarni 
himoyalash va chorvani oziqlantirish bo‘yicha maslahatlar beradi. Rayffayzen 
kooperativ tashkilotlari muqobil mahsulot uchun bozor imkoniyatlarini oshiradilar. 
Kooperativlar biodizel realizatsiyasiga boshchilik qiladilar.
Qishloq joylarini muhim mahsulotlar bilan ta'minlashda kooperativlar katta 
o‘rin tutadi. Rayffayzen bozorlari uy va bog‘ uchun yuqori sifatli tovarlarni yetkazib 
beradi. Malakali maslahatchilar mijozlarga o‘z xizmatlarini taklif etadi.
2
Ткач А.В. Сельскохозяйственная кооперация. Учеб.пособие. издательско-торговая корпорация «Дашков и 
Ко». Москва-2005, 273-279 стр. 

---

15 
Oziq–ovqat sanoati, oziq mahsuloti savdosi uchun Rayffayzen tashkiloti 
kooperativlari muhim sheriklardir. Federal darajada boshlang‘ich kooperativlar, 
hududiy Markaziy banklar va muassasalarning o‘zaro harakati tufayli kooperativlar 
istalgan vaqtda istalgan sifatda kerakli mahsulot hajmini bera oladi. Qishloq xo‘jalik 
mahsulotini saqlanishi, dastlabki ishlov berilishi va yig‘imi tufayli ular istalgan 
hajmdagi partiyalarni tashkil eta oladi. Kooperativlar sifatni doimiy nazoratini olib 
beradi va o‘z mahsulotini kafolatlaydi. Kooperativ ishlab chiqargan mahsulotlar o‘z 
va chet el bozorlarida yuqori baholanadi.
Isroilda qishloq xo‘jaligida erishilgan yutuqlar siri – qishloq xo‘jaligi va oziq-
ovqat majmuasining barcha sohalarida eng yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish 
va qo‘llashda hamkorlik qiluvchi qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilari va 
tadqiqotchilari o‘rtasidagi kooperatsiyadir. 
Xorij tajribasini o‘rganishda kooperatsiyaviy aloqalar to‘g‘risida quyidagi 
xulosa kelish mumkin. Rivojlangan davlatlarda kooperatsiyaning turli xil samarali 
yo‘nalishlaridan foydalaniladi. Ular haqida – rasmda keltirilgan. 
Kooperatsiyani ilmiy asosda shakllantirish, mavjudlarini takomillashtirish 
tizimi zamon talabiga javob bera oladigan xo‘jalik yuritishning yangicha shakllariga 
o‘tishni, kompleks agroxizmat ko‘rsatishni ta'minlash imkonini beradi. 
Qishloq xo‘jaligida kooperatsiyaviy tizimini shakllantirishga bo‘lgan bunday 
yondoshuv quyidagi vazifalarni hal etishni ko‘zda tutadi: 
-kooperatsiya asosida ishlab chiqarishni tashkil etish shaklini asoslash; 
- kooperatsiya shakllarini tashkil etish va amalga oshirish prinsiplarini ishlab 
chiqish; 
-kooperatsiyaga talab katta bo‘lgan joylarda uning yo‘nalishlarini belgilash; 
-xududlarda xo‘jalik yuritishning (xukukiy, tashkiliy, iqtisodiy) oqilona 
shakllarni aniqlash hamda asoslash; 
-hududiy kooperatsiyaning o‘zaro munosabatlari sxemasini ishlab chiqish. 
Rivojlangan davlatlarda fermer xo‘jaliklarining turli xil kooperatsiyalarga 
birlashishi bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. Bir qator davlatlarning qishloq xo‘jaligi 
sohasidagi erishgan yutuqlariga ko‘p jihatdan turli xil kooperatsiyalarning tashkil 
etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi sabab bo‘lgan.